W drugiej połowie XIX w. Prudnik stanął przed koniecznością gruntownej przebudowy systemu zaopatrzenia w wodę. Dotychczasowe rozwiązania, choć w swoim czasie nowatorskie, przestały odpowiadać rosnącym potrzebom dynamicznie rozwijającego się miasta. Szczególnie istotnym etapem w tej transformacji okazała się inwestycja na Kaplicznej Górze – miejscu, które zyskało strategiczne znaczenie dla nowoczesnej sieci wodociągowej.
Ponieważ artykuł okazał się wyjątkowo obszerny, zdecydowałam się podzielić go na trzy części. Pierwsza część przybliża dzieje pustelni na Górze Kaplicznej – od momentu jej założenia, poprzez ustanowienie sanktuarium Matki Bożej Bolesnej, aż po sekularyzację w 1810 r. W drugiej części omówiono dalsze losy tego miejsca, w tym przekształcenie klasztoru w zakład poprawczy dla duchowieństwa, aż po wydarzenia najnowsze. Natomiast trzeci artykuł poświęcono historii wodociągów zlokalizowanych na Górze Kaplicznej.
Budowa miejskiej sieci wodnej
Już w końcu XVI w. źródła wspominają o funkcjonującym w mieście urządzeniu określanym jako Wasserkunst. System ten, oparty na sile koła wodnego i drewnianych rurach, pozwalał na przesyłanie wody z rejonu Klappermühle do miejskich fontann i studni. Przez dziesięciolecia spełniał on podstawowe potrzeby mieszkańców, jednak wraz z postępującą urbanizacją oraz pogarszającym się stanem sanitarnym, jego wydolność i jakość dostarczanej wody okazały się niewystarczające. W mieście znajdowały się co prawda 23 studnie publiczne oraz 75 prywatnych, jednak tylko w części z nich znajdowała się woda nadająca się do spożycia. Brakowało także wody do oczyszczania kanałów ulicznych oraz do skutecznego reagowania w przypadku pożarów. Johann Chrząszcz podaje, że w 1884 r. z powodu brudnej wody zmarło 41 osób na 1000 mieszkańców.
Próby znalezienia nowych zasobów wodnych rozpoczęto jeszcze w połowie XIX w., przy okazji badań geologicznych prowadzonych na szeroką skalę m.in. Kapellenberg (Kapliczna Góra), Lindenvorwerk (Lipy), Eichhäusel (Dębowiec), Neudeck (Wieszczyna), Wildgrund (Pokrzywna), Kramerwinkel (lasek w pobliżu klasztoru św. Józefa w Prudniku-Lesie), łąka w pobliżu Zeisigmühle (młyn Czyżyka), łąki w Kotzem (Chocim). Choć celem poszukiwań były w pierwszej kolejności pokłady węgla kamiennego, ich efektem ubocznym było zgromadzenie istotnych danych hydrologicznych, które w przyszłości okazały się nieocenione.
Kluczowy impuls do modernizacji miejskiego systemu wodociągów wyszedł z inicjatywy burmistrza Engla. W 1891 r. zaproponował on realizację kompleksowego projektu, obejmującego nie tylko budowę stacji pomp, ale i kanalizacji miejskiej. Przeznaczono środki na odwierty próbne w rejonie źródła Heilbrunnen, a rozpoczęte w maju prace miały sprawdzić, czy zasób ten sprosta potrzebom Prudnika. Mimo początkowego sprzeciwu rady miejskiej, której zaniepokojenie budziły wysokie koszty przedsięwzięcia, Engel nie ustąpił. Podkreślał znaczenie zabezpieczenia dostaw wody dla stacjonującego garnizonu wojskowego oraz powiązanie zanieczyszczonej wody z epidemiami tyfusu – co potwierdzał lekarz miejski dr Fränkel.
Wobec determinacji władz i poparcia ze strony miejskich elit, m.in. adwokata Vogta i komercjalisty Pinkusa, wiosną 1893 r. przystąpiono do realizacji zadania. Roboty ziemne powierzono firmie Hempel, a system oparto na ujęciach Heilbrunnen i Kreuzquelle. Z Kaplicznej Góry, na której wzniesiono zbiornik wyrównawczy, woda była rozprowadzana grawitacyjnie do różnych części miasta. Nowa instalacja, zdolna dostarczyć nawet 3000 m³ dziennie, znacząco poprawiła warunki życia mieszkańców i zlikwidowała długoletni problem z niedoborem czystej wody.
Schemat wodociągów, źr. architekturmuseum.ub.tu-berlin.de
Schemat wodociągów, źr. architekturmuseum.ub.tu-berlin.de.
Schemat wodociągów, źr. architekturmuseum.ub.tu-berlin.de.
Schemat wodociągów, źr. architekturmuseum.ub.tu-berlin.de.
Schemat wodociągów, źr. architekturmuseum.ub.tu-berlin.de.
7 lipca 1893 r. uchwalono lokalne przepisy regulujące użytkowanie wody do celów prywatnych, a 20 października tego samego roku nastąpiło uroczyste uruchomienie sieci. Pokazowy test ciśnienia wykazał skuteczność całego systemu – woda dotarła bez trudu na najwyższe kondygnacje miejskich kamienic. Mimo że mieszkańców nie zobowiązano do obowiązkowego przyłączenia się do wodociągów, niemal wszyscy uczynili to dobrowolnie. Stary system z kołem wodnym i drewnianymi rurami odszedł w niepamięć.
Zbiornik na Kaplicznej Górze odgrywał w tym nowym układzie rolę centralną – nie tylko gromadził wodę, ale stanowił punkt kontrolny dla całej sieci dystrybucyjnej. Jednak już w 1895 r. okazało się jednak, że źródła Heilbrunnen i Kreuzquelle nie zapewniają wystarczającej ilości wody w porze suchej. W odpowiedzi na to zagrożenie do systemu włączono dodatkowe ujęcie Wiesenbrunnen, wyposażone w pompę parową i zbiornik pośredni. Tak powstał układ trzech źródeł, których wody łączono, a następnie pompowano wspólnie na Kapliczną Górę.
W efekcie tej inwestycji Prudnik wszedł w XX w. z nowoczesnym, stabilnym systemem zaopatrzenia w wodę. Zmiany te nie tylko poprawiły codzienne funkcjonowanie mieszkańców, lecz także przyczyniły się do wzrostu poziomu higieny i ograniczenia chorób zakaźnych. Kapliczna Góra zaś – niegdyś miejsce odosobnione i ciche – stała się jednym z najważniejszych punktów infrastrukturalnych miasta.
Zbiornik górny (wysoki)
Na szczycie Kaplicznej Góry wzniesiono wieżę ciśnień znaną jako zbiornik górny lub wysoki. Obiekt posadowiono około 25 m powyżej poziomu gruntu prudnickiego rynku. Zapewniało to odpowiedni spadek grawitacyjny. Zbiornik podzielono na dwie komory o łącznej pojemności 600 m³. Wykonany został z klinkierowej cegły łączonej cementem. Fundament został wykuty w litej skale szarogłazu. Dno zbiornika wylano betonem cementowym, a wnętrze wykończono szczelnym tynkiem cementowym. Sklepienie o grubości jednej cegły, zabezpieczono od zewnątrz warstwą asfaltu i metrowym nasypem ziemnym obsadzonym krzewami, co chroniło wodę przed bezpośrednim działaniem promieni słonecznych. Dzięki temu utrzymywała się w nim stała temperatura od 9,4-10,6°C – również w punktach poboru wody w mieście.
System zasuw umożliwiał elastyczne zarządzanie przepływem – komory można było napełniać i opróżniać wspólnie lub niezależnie. Dopływ wody prowadzono kanałami tylnymi, zaś wypływ – przednimi, skierowanymi ku miastu. Sieć rurociągów wykonano z kielichowych rur żeliwnych o średnicach od 65 do 250 mm. Główna magistrala miała średnicę wewnętrzną 250 mm. Każdy odcinek rurociągu testowano osobno pod ciśnieniem 20 atmosfer. Sieć rozprowadzająca ułożona została w układzie pierścieniowym, co minimalizowało ryzyko przerw w dostawie wody. Hydranty były zainstalowane co 60-75 metrów, a odpowiednio rozmieszczone zasuwy pozwalały odcinać wybrane sekcje sieci w razie awarii lub konserwacji.
Całość założenia uzupełniały podziemne zbiorniki retencyjne, które pełniły funkcję rezerwy wodnej. Ich obecność świadczy o przemyślanym podejściu do gospodarki wodnej oraz o gotowości do reagowania na ewentualne przerwy w zasilaniu ze źródeł głównych. Według relacji mieszkańców, zbiorniki te pozostawały dostępne jeszcze w latach 90. XX w.
Zbiornik górny, fot. 2025 r.
Wnętrze zbiornika górnego, fot. 2025 r.
Wnętrze zbiornika górnego, fot. 2017 r.
Komin wentylacyjny zbiornika górnego, fot. 2017 r.
Zbiornik dolny
Nieco niżej, na stoku Kaplicznej Góry wzniesiono drugą wieżę ciśnień. Ta została wykonana z pięknej czerwonej cegły i stanowiła charakterystyczny element krajobrazu Prudnika u schyłku XIX w. Prosta, masywna konstrukcja została uzupełniona detalem architektonicznym w postaci herbu miejskiego oraz daty budowy, co nie tylko upamiętniało zaangażowanie miasta jako fundatora, lecz także podkreślało jej użyteczność publiczną.
Wieżę zaprojektowano jako zbiornik wyrównawczy, który umożliwiał magazynowanie wody i jej grawitacyjne rozprowadzanie do niżej położonych części miasta. Dzięki naturalnemu spadkowi terenu możliwe było utrzymanie stabilnego ciśnienia w sieci wodociągowej, niezależnie od bieżącego zużycia. Konstrukcja ta zapewniała ciągłość dostaw nawet w godzinach szczytowego zapotrzebowania.
Zbiornik dolny, fot. 2021 r.
Zbiornik dolny z drugiej strony, fot. 2025 r.
Zbiornik dolny, obecnie wejście jest zamurowane i brak w górnej części herbu, fot. 2025 r.
Kamienny herb został zdjęty ok. 2011 r. i poddany konserwacji. Oryginał trafił do zbiorów Muzeum Ziemi Prudnickiej, natomiast jego wierna kopia została umieszczona w sali obrad Rady Miejskiej w Prudniku.
A tak wyglądał herb w 2007 i 2011 r., fot. A. Dereń.
Pewną ciekawostką jest fontanna usytuowana nieco poniżej wieży ciśnień. Wykonana z piaskowca, posiada obramowanie ze starannie ułożonych bloków ciosanych z szarogłazu, tworzących charakterystyczny półkolisty łuk. Na zachowanej litografii widoczne są ławki po obu stronach fontanny. Litografia ta pozostaje jak dotąd jedynym znanym przedstawieniem przedwojennego wyglądu kompleksu wodociągowego.
Fontanna, choć obecnie zarośnięta i częściowo zasypana, zachowała oryginalne położenie i charakterystyczny kształt łukowego obramowania.
Wodociągi – fragment litografii z 1900 r., arch. Piotr Kulczyk.
Na zdjęciach wieża ciśnień wraz z częściowo zasypaną fontanną, fot. 2006 – P. Kulczyk, 2012 – A. Dereń.
Zarówno dolny zbiornik, jak górny, tworzyły spójny system zaopatrzenia miasta w wodę, oparty na zasadach grawitacyjnego rozprowadzania cieczy. Ich rozmieszczenie na różnych poziomach wysokościowych świadczy o precyzyjnym wykorzystaniu ukształtowania terenu jako czynnika wspomagającego funkcjonowanie sieci.
Średnie zużycie wody w Prudniku szacowano na 60-85 litrów dziennie na mieszkańca. Projekt opracował berliński inżynier Hempel, który również sprawował nadzór techniczny nad realizacją. Budowę zakończono w 1893 r., a koszt inwestycji wyniósł 370 000 marek.
Choć oba obiekty już nie pełnią swojej pierwotnej funkcji, zachowały się w miejskim krajobrazie jako trwałe ślady rozwoju lokalnej infrastruktury technicznej z przełomu XIX i XX w. Stanowią dziś ciekawy element dziedzictwa urbanistycznego Prudnika.
Podziękowanie
Na koniec pragnę serdecznie podziękować Panom Andrzejowi Dereniowi oraz Piotrowi Kulczykowi za nieocenioną pomoc, udostępnienie materiałów ikonograficznych, a przede wszystkim – za ogromną cierpliwość w odpowiadaniu na niezliczone pytania.
Opracowała
Mariola Nagoda
Bibliografia
Chrząszcz J., Geschichte der Stadt Neustadt in Oberschlesien, Neustadt 1912.
Dereń A., Kapliczna Góra – pierwsze wzgórze Prudnika, Tygodnik Prudnicki 2007, nr 22.
Domino M., Góra, co ją Kapliczną zwano, Gazeta Prudnik 24 2014, nr 57.
Kasza R., Ulicami Prudnika z historią i fotografiami w tle, Prudnik 2020.
„Neustädter Beiträge zur Heimatkunde”, nr 8, 1926.
„Neustädter Heimatbrief”, 1975, Heft 3.
Nowack A., Studien zur Geschichte der Neustadter, Neustadt 1910.
Nowack A., Die Bergkapelle zur Schmerzhaften Muttergottes in Neustadt O/S, 1924
Pfeiffer A., Heimatkunde des Kreises Neustadt Oberschl., Neustadt 1931.
Rathmann R., Neustadt in Oberschlesien, Berlin 1929
Ritzel, Die Wasserversorgung und die Entwässerung der Stadt Neustadt in Oberschlesien, Berlin 1900.
Schinke C., Der Kreis Neustadt O.-S, Zülz 1888
Weltzel A., Geschichte der Stadt Neustadt in Oberschlesien, Neustadt 1870.