„Staw Nowokuźnicki” to florystyczny rezerwat przyrody, o powierzchni 28,91 ha, utworzony w 1957 r. dla ochrony stanowiska kotewki orzecha wodnego (Trapa natans) oraz dla ochrony ptactwa. Znajduje się terenie wsi Nowa Kuźnia gm. Prószków, pow. opolski.

Rezerwat obejmuje stary staw hutniczy, otoczony jest szuwarami, a podmokłe łąki stopniowo przechodzą w zarośla wierzby i olszy. Teren ten objęty ochroną został jeszcze przed II wojną światową, bo już 9 czerwca 1933 r. przez ówczesne władze niemieckie jako rezerwat ptasi.

Fragment z wykazem przedwojennych rezerwatów w woj. opolskim, źr. M. Sierakowski, Rezerwaty przyrody w woj. opolskim.

Powierzchnię wody zdobi pokrywa kotewka orzechowa, a pomiędzy jej liśćmi można znaleźć salwinię pływającą, rzadką paproć wodną. Niestety nie ma już aldrowandy pęcherzykowatej ani żurawiny błotnej, która występowała tu jeszcze w XIX w. Zanik tychże roślin głównie spowodowane jest zamuleniem oraz zarastaniem zbiornika.

Kotewka orzech wodny zwana jest również kasztanem wodnym, orzechem wodnym czy kotwiczką. Jej owocem jest orzech o czterech ostrych kolcach z zadziorami do zakotwiczania się na dnie stawu. Orzech jest jadalny, w smaku przypomina jadalne kasztany, ale obecnie pod ochroną. W Europie kotewka jest bardzo rzadko spotykana, ale już w Azji bywa nawet inwazyjna.

Kotewka przywędrowała do Polski przez Bramę Morawską z południa Europy. Obecnie występuje na niżu w południowej i środkowej części kraju. Nie ma jej na Pomorzu, Kujawach i Mazowszu. W Polsce w 1946 r. kotewka orzech została uznana za gatunek zagrożony i wpisano ją do „Polskiej czerwonej księgi roślin”.

Rozmieszczenie kotewki orzecha w Polsce wg „Polskiej czerwonej księgi roślin”.

Główne rozety liściowe rozwijają się od końca czerwca do początków lipca, a rozety boczne powstają przez cały okres wzrostu rośliny. Kwitnienie występuje od początku lipca do października, z największą intensywnością w sierpniu (czasami ograniczone tylko do tego miesiąca). W trakcie kwitnienia kwiaty pojawiają się nad powierzchnią wody, głównie o świcie i o zmierzchu. Późnym latem i jesienią liście przybierają barwę czerwoną, zależnie od warunków fizykochemicznych panujących w ich środowisku.

Kotewka w zbiorowisku z grążelem żółtym oraz pięknie wybarwiona jesienią, źr. Wikipedia

W latach 1870-1980 kotewka wyginęła na ponad 80% stanowisk. Pod koniec XX w. stwierdzono jej obecność zaledwie na 39 stanowiskach. Główną przyczyną wyginięcia rośliny jest regulacja rzek, spuszczanie wody w stawach, skażenia chemiczne np. herbicydami, czy wprowadzenie do wód roślinożernego amura białego.

Wiadomo, że kotewkę zjadano już 780 lat temu. Szczątki owoców znaleziono na stanowisku archeologicznym w pobliżu Morza Martwego. W Azji wyrabiano z niej mąkę. W Europie do XVIII w. uprawiano kotewkę jako gatunek jadalny. Nadal uprawiana jest w Chinach i Indiach. Owoce posiadają dużą zawartość białka, skrobi, węglowodanów, witamin oraz sporą zawartość wapnia, żelaza, miedzi, magnezu, potasu.

W Azji roślina wykorzystywana jest jako środek moczopędny, wzmacniający, pobudzający apetyt, przeciwbiegunkowy oraz jako… afrodyzjak. Kotewka ma również działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe.

Osobliwą ciekawostką jest zastosowanie tej niezwykłej rośliny jako pułapki na złodziei. Dawno temu, kiedy jeszcze nie wynaleziono systemów alarmowych, na parapecie bądź pod oknami rozsypywano owoce kotewki. Gdy nieproszony gość chciał wejść do domu (szedł na boso – raz, aby nikt go nie usłyszał, a dwa, mało kto miał wtedy obuwie) wówczas nadziewał się wprost na kolce-haczyki, które wbijały się niemiłosiernie w stopy.

W końcu udało mi się na żywo zobaczyć owoce kotewki. Niestety nie w Nowej Kuźni, ale też w woj. opolskim na jednym ze stawów na Winnej Górze koło Pokoju. Akurat wcześniej wypuszczono z niego częściowo wodę i dzięki temu widoczne były owoce kotewki.

Orzech kotewka na stawie w Winnej Górze, fot. 2024 r.

Orzech kotewka na stawie w Winnej Górze, fot. 2024 r.

Suche orzechy kotewki oraz zbliżenie na harpunowe zakończenie szczytu rogu, źr. R. Kamiński, „Kotewka orzech wodny”.

Na terenie rezerwatu stwierdzono 323 gatunki roślin. Objęte ścisłą ochroną są cztery: kotewka orzech wodny, grążel żółty, grzybienie białe i salwinia pływająca. Natomiast pod częściową ochroną znajdują trzy gatunki: bobrek trójlistkowy, kruszyna pospolita i porzeczka czarna.

W wyniku spłycenia i zarastania stawu na brzegu zbiornika powstał ols ze stanowiskiem chronionego jaskra wielkiego oraz rzadko spotykanej w regionie narecznicy grzebieniastej.

Przedmiotem ochrony w rezerwacie jest także ptactwo. Występują tutaj przede wszystkim gatunki związane z siedliskami wodno-błotnymi, jak łabędź niemy, krzyżówka, błotniak stawowy (bywały 3 pary), wodnik, brzęczka, trzciniak, trzcinniczek, potrzos, żuraw. Swego czasu był też bąk. Warto wziąć ze sobą lornetkę, aby obserwować dzikie ptactwo z platform widokowych.

W sumie zaobserwowano tutaj 135 gatunków ptaków, w tym 44 gatunki uznano za lęgowe.

W rezerwacie spotkać możemy również niezwykle rzadkie stanowisko Ważki rudej (Libellula fulva). W woj. opolskim zanotowano do tej pory zaledwie dwa takie stanowiska. Drugie znajduje się w dolinie Odry koło Kościerzyc, gm. Lubsza, pow. brzeski.

Ruda ważka (Libellula fulva), fot. M. Wolny, źr. dzialprzyrody.blogspot.com

Na terenie rezerwatu znajduje się specjalnie zaprojektowana ścieżka edukacyjna, wyposażona w tablice informacyjne, w tym dla osób niewidomych, napisane w alfabecie Braille’a.

Tablica informacyjna w 2015 r. Teraz są inne.

Tablica informacyjna w 2015 r.

Widok na spalony fragment rezerwatu, tablicę informacyjną i taras widokowy w 2015 r.

Tablica informacyjna w 2018 r.

Tablica informacyjna w 2018 r.

Tabliczki z informacjami na temat rezerwatu pisane alfabetem Braille’a.

Tabliczki z informacjami na temat rezerwatu pisane alfabetem Braille’a.

Wzdłuż wschodniego brzegu stawu widoczny jest drewniany pomost spacerowy o długości 730 metrów, który malowniczo wtapia się w otaczającą roślinność. Wzdłuż pomostu znajdują się miejsca do odpoczynku z ławkami.

Ścieżka została zaprojektowana z myślą o osobach korzystających z wózków dziecięcych oraz wózków inwalidzkich, umożliwiając im swobodne poruszanie się. Duża platforma widokowa, wychodząca w kierunku stawu, jest dostępna bez barier architektonicznych. Jedynym miejscami, gdzie znajdują się schody, są wieża widokowa i mała platforma obserwacyjna.

Duża platforma widokowa. Na jej końcu znajdują się drewniane ławki i stolik.

Duża platforma widokowa. Na jej końcu znajdują się drewniane ławki i stolik.

Mała platforma widokowa z ławkami i stolikiem. Jak widać, kolejne ławki znajdują się tuż przy ścieżce.

Wieża widokowa. Na niej również znajdziemy ławki, na których można usiąść i posłuchać świergotu ptaków.

Niestety jednym z niewielkich ograniczeń jest brak możliwości okrążenia całego stawu. Ścieżka prowadzi tylko w jednym kierunku, więc spacerując nią, trzeba wrócić tą samą drogą.

W 2018 r. ścieżka została wyremontowana w ramach projektu „Bioróżnorodność Opolszczyzny skarbem dziedzictwa przyrodniczego”.

Opracowała

 Mariola Nagoda (Opolanka z pasją)

Bibliografia

Kamiński R., Kotewka orzech wodny [w] Perzanowska J., „Monitoring gatunków roślin”, Warszawa 2012, s. 128-143.

Kopij G., Rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe województwa opolskiego [w] Przyroda Śląska opolskiego, 2008, nr 14, s. 1-11.

Kopij G., Notatki przyrodnicze z rezerwatu przyrody „Staw Nowokuźnicki” [w] Przyroda Śląska opolskiego, 2021, nr 27, s. 57-61.

Majewska A. (red.), Nawigator po opolskich rezerwatach, Opole 2002.

Majewska A. (red.), Przewodnik po opolskich rezerwatach przyrody, Opole 2020.

Makowiecki J. Koziarski S. (red.), Walory przyrodniczo-krajobrazowe Obszaru Chronionego Krajobrazu Bory Niemodlińskie, Opole 2001.

Sierakowski M., Nowak A., Żyła P., Rezerwaty przyrody w woj. opolskim, Świebodzin 2020.

Rosiński D., Program ochrony przyrody (Plan urządzenia lasu dla Nadleśnictwa Tułowice), Brzeg 2014.