Piorunkowice (niem. Schweinsdorf) to wieś położona województwie opolskim, w powiecie prudnickim, w gminie Prudnik. Miejscowość powstała prawdopodobnie w II poł. XIII w. jako posiadłość rycerska. Nosiła wówczas zlatynizowaną nazwę Perunchovitz.

W pobliżu wsi, nad rzeką Ścinawa Niemodlińska znajduje się wzniesienie o nazwie Mauerberg. Na przełomie XIII i XIV w. na jego szczycie zbudowano zamek. Był to gród kasztelański, niegdyś podległy piastowskim książętom opolsko-niemodlińskim. Budowla ta znana jest pod nazwą Zamek (Zamczysko) Gryżów. Nazwa ta pochodzi od miejscowości Gryżów, która graniczy z Piorunkowicami, a która już znajduje się w powiecie nyskim, w gminie Korfantów.

W dokumentach pisanych Gryżów widnieje pod nazwami: Greisau, Greysaw, Greisow, Grisow. Natomiast potocznie na zamkową górę mówiono Mauerberg (murowana góra) lub Roten Hausberg (góra z czerwonym domem/zamkiem). Skąd przymiotnik „czerwony”? Ponieważ zamek zbudowany był z czerwonej cegły. Jeszcze inna potoczna nazwa to Schweinsburg, która pochodziła od nazwy wsi Piorunkowice – Schweinsdorf.

Fragment mapy Principatus Silesiae Oppoliensis z 1736 r. z zaznaczonymi Piorunkowicami i Gryżowem, źr. arch. autorki.

Fragment mapy Reymanna z 1879 r. z zaznaczonymi Piorunkowicami i Gryżowem, źr. arch. autorki.

Zamek został wybudowany w pobliżu starego traktu handlowego, prowadzącego z Nysy do Prudnika i dalej na Morawy. W okolicy Piorunkowic i Gryżowa szlak ten rozgałęział się i jego druga część prowadziła przez Głogówek do Krakowa.

Tak naprawdę nie wiadomo dokładnie, kto i dlaczego zbudował zamek. Pierwotnie mógł to być gród książęcy, który miał funkcję kontrolującą szlak handlowy, a dopiero później na jego miejscu powstał zamek.

W wyniku pierwszej wyprawy husytów na ziemie śląskie w 1428 r. zamek uległ częściowemu zniszczeniu. Kiedy wojska husyckie wkroczyły na Śląsk, książę Bolko V Wołoszek nie tylko podjął decyzję o wpuszczeniu husytów do Prudnika, lecz także mając na celu zachowanie integralności swojego księstwa oraz osiągnięcie korzyści materialnych poprzez sekularyzację dóbr kościelnych, dołączył do ruchu husyckiego. Stąd później nazwany został Bolko V Husyta.

Wiosną 1430 r. Bolko V Wołoszek rozmieścił swoje wojska w zamkach w Prudniku, Głogówku oraz w Gryżowie, przygotowując je jako bazę operacyjną do planowanego ataku na księstwo nyskie, należące do biskupa. W obawie przed zbliżającym się niebezpieczeństwem, spowodowanym obecnością husytów w okolicy, mieszczanie nyscy zaatakowali zamek w Gryżowie, który został zniszczony.

Zamek musiał być częściowo odbudowany lub był w trakcie odbudowy, bo nadal pełnił strategiczną rolę. Niestety wiosną 1432 r. ponownie został zniszczony. Tym razem nigdy go już nie odbudowano.

Właściciele zamku oraz ich zarządcy

Znani są zarządcy zamku gryżowskiego podczas rządów opolskich książąt. Byli nimi:

Za czasów panowania księcia Bolesława I Pierworodnego (książę niemodliński, a od 1336 r. także książę prudnicki) w 1337 r. kasztelanem na zamku był niejaki Jasiek (Jenchin). Wzmianka o nim pochodzi z dokumentu z 26 lutego 1337 r. Zarządzał tylko zamkiem, gdyż wieś o tej samej nazwie leżała już w księstwie nyskim, a Gryżów należał do księstwa opolskiego.

Za czasów panowania Władysława II Opolczyka (książę opolski w latach 1356–1401, od 1383 r. książę w Prudniku i Głogówku) w 1390 r. zamkiem zarządzał burgrabia gryżowski Wincenty z Küschmaltz (dzisiejsza Kobiela, oddalona o 14 km na południowy zachód od Grodkowa), pochodzący z księstwa nyskiego. Pieczętował się herbem Sztemberk (Sternberg, Sztembark, Sztembart) różniącym się jednak barwą gwiazdy. Niestety nie znalazłam informacji, jakiego koloru była ich gwiazda.

Herb rodziny Sternberg (Sztemberk), źr.Wikipedia.org.

W imieniu księcia Bernarda (najmłodszy syn księcia opolskiego Bolka III i Anny, między 1418 a 1424 r. książę prudnicki i głogówecki; ziemie te pod koniec 1424 r. przekazał swojemu bratankowi Bolkowi V Husycie Wołoszkowi) funkcję burgrabiego gryżowskiego pełnił Herburt Felsztyński (Füllstein). Pieczętował się herbem przedstawiającym w czerwonym polu trzy miecze w jabłku. Jako burgrabia wystąpił dwukrotnie w dokumentach: w 1407 i 1418 r. Był ostatnim burgrabią gryżowskim, ponieważ zamek uległ zniszczeniu podczas wojen husyckich w 1432 r.

Herb rodziny Herbut oraz rodziny Fullstein, źr. Wikipedia.org.

Grodzisko zamek to trójczłonowe założenie obronne, obejmujące właściwy zamek oraz dwa przedzamcza. Centrum stanowi stożek o nieregularnym czworoboku. Wymiary stożka w górnej partii: 34,6×30,7×33,8×42,3m, u podstawy: 55,0×40,0x60,0x70m. W południowo-zachodnim narożniku znajdują się resztki wieży zamkowej, do której niegdyś prowadziły kręcone schody.

Zamek Gryżów, Zielona Karta, źr. WKZ w Opolu.

Kopiec otoczony jest z trzech stron głęboką fosą o wysokości ok. 10 metrów. Natomiast od strony rzeki fosa jest znacznie płytsza, a wzdłuż niej ciągną się wały ziemne. Zamek zbudowany był z kamienia polnego, łupku oraz czerwonej cegły (tzw. palcówki), z zastosowaniem zaprawy wapiennej.

W okresie 17 lipca do 10 sierpnia 1978 r. Wacław Romiński wykonał tzw. wykop zwiadowczy, mający na celu uściślenie chronologii obiektu. Wykop o wymiarach 20×2,5m został założony w zachodniej części majdanu, na linii wschód-zachód.

Piorunkowice plan zamku rys. W. Romiński, źr. „Opolski Informator Konserwatorski”, Opole 1981.

Prace badawcze wykazały istnienie materiału zabytkowego w postaci odłamków naczyń glinianych, gwoździ żelaznych i innych przedmiotów codziennego użytku, datowanych na okres od połowy XIII do połowy XV w. Natomiast w warstwie tzw. próchnicy pierwotnej znaleziono niewielką ilość fragmentów naczyń glinianych z XVIII-X w. Znaleziono również wyroby z kości i szkła, a także zabytki metalowe: cztery groty do kuszy, dwa fragmenty wędzideł żelaznych, kłódkę walcowatą oraz dwie wypukłe, czteroboczne płytki żelazne z trzema nitami, stanowiące prawdopodobnie część zbroi rycerskiej.

Schemat grodziska Gryżów, źr.zabytek.pl.

Świadczy to o tym, iż teren, na którym wybudowano zamek, był już zasiedlony między XVIII-X w. Zabytki te zostały zdeponowane w Muzeum Powiatowym w Nysie.

Jeszcze na pocz. XIX w. mieszkańcy Piorunkowic wykorzystywali ruiny wieży zamkowej, aby wypatrywać pożarów w okolicy. Była to murowana wieża o wysokości 10-15 m. Z biegiem czasu wieża zawaliła się, a większość murów została rozebrana przez miejscową społeczność.

Skan grodu, źr. https://zamki.res.pl/gryzow.php (dostęp: 15.05.2017).

Zamek Gryżów: A – numeryczny model terenu i profil, B – NMT po nałożeniu filtru podkreślającego zbocza, C- model trójwymiarowy, widok od południa, D – model trójwymiarowy, widok od zachodu (oprac. M. Legut-Pintal).

W latach 20. XX w. na terenie grodziska rosła stara lipa sądowa. Jeszcze przed 1902 r. przytwierdzona do lipy była kuna – narzędzie służące do wymiaru sprawiedliwości.

Obecnie po zamku został tylko kopiec oraz resztki muru i fundamenty skryte pod grubą warstwą ziemi. Świadectwem dawnej potęgi zamku są zachowane w dobrym stanie imponujących rozmiarów fosy i wały.

Widok z grodziska na wały i fosę. Zdjęcie nie oddaje ogromu grodziska, ale jest ono naprawdę potężne, fot. 2021.

Po raz pierwszy na grodzisko trafiłam w 2009 r. Widoczny zaciesz na mojej facjacie to wynik tego, że w końcu udało mi się znaleźć grodzisko. Warto wspomnieć, że w tamtych latach wcale nie było to takie proste, mając do dyspozycji tylko papierową mapę. To nie czasy Internetu, ani tym bardziej telefonów z GPS. I jakoś wtedy też udawało się trafić do wyznaczonego celu, choć zdarzało się, że dopiero za którymś tam razem. Ale jaka satysfakcja była z tego, co widać na zdjęciu, bo tu udało się już za pierwszym razem! Co wdrapałam się na górkę, to okazywało się, że trzeba z niej zejść i wejść na kolejną. I tak kilka razy, aż udało się dotrzeć do celu. Oj, bolały nogi od chodzenia po tych wąwozach i wałach. A tu trzeba jeszcze wrócić do Opola. Oczywiście na rowerze, bo wtedy tylko tak poruszałam się…

Hurrra, udało się! Zamek Gryżów zdobyty, fot. 2009 r.

Tyle ostało się z zamku Gryżów, fot. 2009 r.

Ponownie ruiny zamku Gryżów miałam okazję zobaczyć dopiero w 2021 r. I też nachodziłam się po tych zalesionych wzniesieniach, bo i owszem telefon z przeróżnymi aplikacjami ułatwiającymi pracę w terenie miałam, ale co z tego, skoro problem był z zasięgiem:) I tak jak 12 lat temu, tak i teraz nachodziłam się w górę i dół. To nie jest tak, że nie wiedziałam, gdzie szukać tego grodziska. Pamiętałam, gdzie było mniej więcej, ale tam jest kilka naturalnych wzniesień (wąwozów), do tego ogromne wały i fosy. Jest po czym wspinać się. Kto tam był, wie, o czym teraz piszę.

Pozostałości po zamku Gryżów, fot. 2021.

Pozostałości po zamku Gryżów, fot. 2021.

Pozostałości po zamku Gryżów, fot. 2021.

Widok z grodziska na wały i fosę, fot. 2021.

Widok na drzewa na grodzisku, w tle pozostałości po zamku Gryżów, fot. 2021 r.

 

Opracowała

 Mariola Nagoda (Opolanka z pasją)

 

Bibliografia

Bereszyński Z., Gryżów-Piorunkowice (woj. opolskie) – Średniowieczny zamek rycerski, https://zamki.res.pl/gryzow.php (dostęp: 15.05.2017).

Dereń A., Projekt Mauerberg – Zamek Gryżów (cz. 1): Chcemy przywrócić temu miejscu pamięć, „Teraz Prudnik”.

Dereń A., Projekt Mauerberg – Zamek Gryżów (cz. 2): Kto zbudował zamek?, „Teraz Prudnik”.

Dereń A., Projekt Mauerberg – Zamek Gryżów (cz. 3): Potęga i zagłada, „Teraz Prudnik”.

Kaźmierczyk J., Macewicz K., Wuszkan S., Studia i materiały do osadnictwa Opolszczyzny wczesnośredniowiecznej, Opole 1977.

Legut-Pintal M., LiDAR w badaniach nad średniowiecznymi fortyfikacjami i siedzibami obronnymi. Przykład założeń obronnych księstwa biskupów wrocławskich, III Forum Architecturae Poloniae Medievalis, Kraków 2013.

Nowack Alfons, Burg Greisau bei Neustadt OS, Oberschlesische Heimat, Opole 1918.

Romiński W., Piorunkowice, gm. Prudnik woj. opolskie. Pierwszy sezon badań. Zamek średniowieczny, XIII-XV wiek [w] „Informator Archeologiczny”, Warszawa 1979.

Romiński W., Piorunkowice. Zamczysko [w] „Opolski Informator Konserwatorski”, Opole 1981.

Woźny M., Rycerstwo opolskie do połowy XV wieku, Opole 2020.

www.nid.pl.