Stare Kolnie to wieś położona w województwie opolskim, w gminie Popielów. Wzmiankowane w dokumencie z 1316 roku jako Coln (Callen, Kallen). Później była to nazwa Kolno. W II połowie XVIII wieku pojawiła się nazwa Alt Köln dla odróżnienia od nowo założonej osady – Neu Köln. W 1947 roku miejscowości te dostały polskie nazwy: Stare Kolnie i Nowe Kolnie.

W Starych Kolniach po raz pierwszy byłam ok. 2008 roku. Niestety nie zachowały się zdjęcia z tamtego okresu. Ale jak sobie przypomnę, jak wtedy wyglądało to grodzisko-zamek to może i dobrze. Ruiny zamku były całe w chaszczach i ciężko było cokolwiek zobaczyć, bez uruchomienia wyobraźni. Dojście do tych ruin również było utrudnione, ze względu na pola uprawne i łąki otaczające grodzisko. Byłam w najgorszym momencie, bo latem, gdzie wszystko było porośnięte i zachaszczone. Lubię tę porę roku ze względu na pogodę i długi dzień, ale gorzej, gdy chodzi o szukanie czegoś w zaroślach czy krzewach.

Dzisiaj wszystko widać na mapach satelitarnych. Często podawane są współrzędne do danych obiektów. My wtedy mieliśmy tylko lakoniczną informację na temat lokalizacji: „grodzisko znajduje się w widłach Stobrawy i rzeczki Budkowiczanki” i podane było, że w „kępie drzew”. Wytypowałam na papierowej mapie dwa miejsca, zaznaczyłam je i ruszyliśmy ze znajomym na rowerach w poszukiwaniu właściwego miejsca. Jak się później okazało się, to drugie typowane przeze mnie miejsce jest tym, czego szukałam. Nie było mowy o GPS-ach, czy mapach elektronicznych. Wszystkie informacje jakie udawało mi się zebrać na temat danego obiektu zawsze porównywałam z mapą papierową i tym sposobem typowałam cel. Fakt, że zdarzało mi się błądzić wcale nie umniejszał wartości wycieczki rowerowej. Przeciwnie, uważam te niedogodności za przygody.

Miejsce to ponownie odwiedziłam pewnego przepięknego październikowego dnia w 2019 roku. Tak jak wtedy, tak i teraz czułam tu niezwykle pozytywną energię. To miejsce ma swoją moc!

W Starych Kolniach albo w Nowym Kolniu

Ciekawostką jest, że w dopełniaczu powinno mówić się „jestem ze Starego (Nowego) Kolnia”. Jednak miejscowi używają formy „Jestem ze Starych Kolni” „w Starych Kolniach”. W związku z tym gmina Popielów zwróciła uwagę na tę rozbieżność i ustalono podczas konsultacji z gminami, iż poprawną forma będzie „Jestem ze Starych Kolni” „w Starych Kolniach”. Natomiast gmina Lubsza, w której znajdują się Nowe Kolnie nie wystąpiła z takowym wnioskiem i mimo, iż obie wioski leżą tuż obok siebie to mają odmienną deklinację. Reasumując, jedni mieszkają w Starych Kolniach, a drudzy w Nowym Kolniu.

Nazwa miejscowości wywodzi się prawdopodobnie od osady otoczonej kołami – palisadą (Borek 1988, p. 48).

Stare Kolnie w latach 1920-25, sklep z piekarnią, młyn, gospoda i fragment wsi, źr. polska-org.

Ruiny zamku i komora celna

W południowej części wsi pomiędzy rzeką Stobrawa i jej dopływem Budkowniczanką, znajdują się pozostałości starego zamku Kolno. Obecnie zobaczyć możemy jedynie nikłe relikty dawnego zamku Kolno. Zachowały się niewielkie fragmenty kamiennych murów i ziemne wały.

Była to strażnica strzegąca wschodniej granicy księstwa wrocławskiego, później brzeskiego.

Stare Kolnie schematyczny plan budowli, rys. Piotr Kubów. Źr. Piotr Kubów „Stare Kolnie gm. Popielów. Zamczysko”.

Można przypuszczać, że zamek książęcy Kolno powstał w połowie XIII wieku z inicjatywy księcia Henryka V Grubego. Potwierdzają to przeprowadzone badania archeologiczne w 2012 roku. Zarządcą najprawdopodobniej była rodzina Sambor. Zamek wzniesiony był na planie nieregularnego czworoboku bądź podkowy, zbudowany z polnych kamieni i rudy darniowej. Dziś zachowały się jedynie fragmenty kamiennych murów i ziemne wały.

Przy warowni funkcjonowała komora celna na rzece pobierająca cło. Komora cła wodnego służyła do kontrolowania prowadzonego na dużą skalę spływu drewna oraz innych towarów leśnych prawobrzeżnymi dopływami Odry. Podatki w imieniu księcia, egzekwowali rycerscy zarządcy. W 1317 roku książę legnicko-brzeski Bolesław III Rozrzutny przeniósł komorę na most odrzański w Brzegu. W związku z tym zamek stracił na znaczenie.

Dawna śluza celna – tablica informacyjna, fot. 2019 r.

Dawna śluza celna – tablica informacyjna, fot. 2019 r.

Pozostałości po dawnej śluzy celnej, fot. 2019 r.

Pozostałości po dawnej śluzy celnej, fot. 2019 r.

Około 1394 roku książę, który ciągle ma problemy finansowe (stąd jego przydomek „Rozrzutny”) sprzedaje warownię jako dobro dziedziczne jednemu ze swoich wasali, Witkowi ze Smogorzewa (Witsche von Smogorow). W 1408 roku Witko sprzedaje zamek wraz z przyległymi wsiami rycerzom z rodu Blankenstein.

Podczas wojen domowych (husyckich) na Śląsku, zamek 13 lipca i w dniach następnych 1443 roku został spalony. Tuż przed zniszczeniem 7 lipca zamek razem z przyległymi dobrami sprzedano panom Janko i Michaelowi von Bees, właścicielom pobliskiego zamku w Karłowicach. Von Beesowie pobierali cło od spławianego drewna. Z tego obowiązku zwolnieni byli jedynie mieszczanie brzescy. Nie wiadomo, czy wcześniej po przeniesieniu komory do Brzegu nadal pobierano cło, czy dopiero von Beesowie wznowili tę działalność. Ponownie zamek został sprzedany w 1546 roku. Aczkolwiek brak już jakiś znaczących informacji na jego temat.

W latach 20. XX wieku rozebrano zamek, a pozyskany materiał przeznaczono na budowę manufaktury sukna w Brzegu, którą zresztą później także zburzono.

Ruiny zamku w Starych Kolniach, fot. 2019 r.

W tym zadrzewieniu znajdują się ruiny zamku. Widok od strony wałów. Fot. 2019 r.

Grodzisko wraz z ruinami zamku w Starych Kolniach, fot. 2019 r.

Ruiny zamku w Starych Kolniach, fot. 2019 r.

Ruiny zamku w Starych Kolniach, fot. 2019 r.

Fragment cegły ręcznie wyrabianej, tzw. palcówki koło ruin zamku w Starych Kolniach, fot. 2019 r.

Pozostałości średniowiecznej cegły pochodzącej z zamku w Starych Kolniach. Cegła ta jest zdecydowanie większa niż współczesna. Fot. 2019 r.

Ruda darniowa, z której zbudowano zamek w Starych Kolniach, fot. 2019 r.

Ruda darniowa, z której zbudowano zamek w Starych Kolniach. Ta nieco zarosła porostami. Fot. 2019 r.

Trzeba uważać, bo dostępu do zamku pilnują krowy, fot. 2019 r.

Badania archeologiczne

Przed wojną nie przeprowadzono w tym miejscu żadnych badań archeologicznych. Jedynie źródła wspominają o znalezionych w 1901 roku przedmiotach, jak dwóch strzemionach oraz dziesięciu bełtach pochodzących z XV wieku. Zostały one przekazane do muzeum w Brzegu.

Badania powierzchniowe na stanowisku prowadzone były w 1957 roku przez Józefa Kaźmierczyka i Z. Trudzika. Badania sondażowe w 1971 roku przez Zbigniewa Bagniewskiego.

Natomiast pierwsze prace wykopaliskowe zostały przeprowadzone w 1978 roku przez Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu. Pozyskano wówczas zabytki późnośredniowieczne (wyroby metalowe i kościane, fragmenty naczyń glinianych) oraz kultury łużyckiej (fragmenty naczyń i przęślik). Szczególnie cennym przedmiotem jest orzech z mechanizmu spustowego kuszy, wykonany z poroża jelenia.

W latach 2009-2011 przeprowadzone zostały badania tzw. ratujące (ratownicze). Z ramienia Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego wykonał je dr Lech Marek wraz z zespołem. Przeszukano wówczas stanowisko z użyciem detektora metalu, wykonano plan wysokościowy przy użyciu elektronicznego tachimetru, przeprowadzono nieinwazyjne badanie anomalii pola magnetycznego wybranej partii stanowiska za pomocą gradiometru. Sporządzono także dokumentację i wstępną konserwację zabytków ruchomych.

W wyniku przeprowadzonych prac odkryto wiele cennych przedmiotów z XIV i XV wieku: zbrojniki pancerza brygantynowego, naciągowego z kolumny kuszy, kłódka, tarczka jelca kordu, halerz wrocławski z lat 1416-1422, fragment XV-wiecznego kafla glazurowanego z przedstawieniem ryby oraz kilkadziesiąt przedmiotów metalowych o przeznaczeniu militarnym (groty bełtów, pocisk ołowiany do średniowiecznej broni i inne).

Znaleziono także grot bełtu zapalającego w samym centrum obiektu, co potwierdza wcześniejsze przypuszczenia o spaleniu zamku.

Dzięki badaniom potwierdzono również istnieje przy zamku podgrodzia otoczonego wałem, które zostało zniszczone w trakcie oblężenia. Pierwszy etap badań zakładał, iż warownia mogła być budowlą drewniano-ziemną w typie motte. W 2012 roku wysnuto tezę, iż był to zamek bezwieżowy. Budowla stała na podmokłym i piaszczystym terenie, a jej grube i niskie mury były mniej narażone na niestabilność, niż gdyby zamek posiadał wysoką wieżę.

W zamkach bezwieżowych funkcję obronną pełniła pogrubiona kurtyna płaszczowa, która od spodziewanej strony ataku posiadała opływowy kształt. Zaokrąglone mury obronne miały w założeniu być bardziej odporne na pociski wystrzelone z machin oblężniczych.

Znalezione przedmioty podczas badań archeologicznych. Źr. Piotr Kubów „Stare Kolnie gm. Popielów. Zamczysko”

Znalezione przedmioty podczas badań archeologicznych. Źr. Lech Marek, Paweł Samborski „Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Stare Kolnie 4, pow. opolski, gm. Popielów. 18-27.07.2011”

Znalezione przedmioty podczas badań archeologicznych. Źr. Lech Marek, Paweł Samborski „Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Stare Kolnie 4, pow. opolski, gm. Popielów. 18-27.07.2011”

Znalezione przedmioty podczas badań archeologicznych. Źr. Lech Marek, Paweł Samborski „Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Stare Kolnie 4, pow. opolski, gm. Popielów. 18-27.07.2011”

Plan wysokościowy z naniesionymi znaleziskami pocisków broni palnej i strzelczej. Źr. Lech Marek, Paweł Samborski „Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Stare Kolnie 4, pow. opolski, gm. Popielów. 18-27.07.2011”

Jak dojechać

Jadąc drogą wojewódzką nr 457 z Dobrzenia Wielkiego w kierunku Starych Kolni, należy przed mostkiem na rzece Stobrawa, skręcić w lewo w polną drogę. Po kilkudziesięciu metrach, po lewej stronie znajdziemy ukryte w niewielkiej kępie drzew ruiny zamku. Ruiny zamku znajdują się na terenie prywatnym.

Most na rzece Stobrawa w latach 1935-39. Do grodziska prowadzi droga nie widoczna na zdjęciu po lewej stronie mostu. Źr. polska-org.

Do grodziska prowadzi widoczna na zdjęciu droga po lewej stronie przed mostem. Źr. Google Street View

 

Opracowała

 Mariola Nagoda (Opolanka z pasją)

 

Źródła

Piotr Kubów „Stare Kolnie gm. Popielów woj. opolskie” (Informator Archeologiczny 1978 r.)

Piotr Kubów „Stare Kolnie gm. Popielów. Zamczysko” (Opolski Informator Konserwatorski 1981 r.)

Lech Marek, Paweł Samborski „Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Stare Kolnie 4, pow. opolski, gm. Popielów. 18-27.07.2011” (Opolski Informator Konserwatorski 2012 r.)

Opracowanie dr Magdaleny Przysiężnej-Pizarskiej i Ewy Kalbarczyk-Klak na stronie www.zabytek.pl (OT Narodowy Instytut Dziedzictwa z 25.10.2014 r.)