Stare Kolnie to wieś położona w województwie opolskim, w gminie Popielów. Wzmiankowane w dokumencie z 1316 roku jako Coln (Callen, Kallen). Później była to nazwa Kolno. W II połowie XVIII wieku pojawiła się nazwa Alt Köln dla odróżnienia od nowo założonej osady – Neu Köln. W 1947 roku miejscowości te dostały polskie nazwy: Stare Kolnie i Nowe Kolnie.
W Starych Kolniach po raz pierwszy byłam ok. 2008 roku. Niestety nie zachowały się zdjęcia z tamtego okresu. Ale jak sobie przypomnę, jak wtedy wyglądało to grodzisko-zamek to może i dobrze. Ruiny zamku były całe w chaszczach i ciężko było cokolwiek zobaczyć, bez uruchomienia wyobraźni. Dojście do tych ruin również było utrudnione, ze względu na pola uprawne i łąki otaczające grodzisko. Byłam w najgorszym momencie, bo latem, gdzie wszystko było porośnięte i zachaszczone. Lubię tę porę roku ze względu na pogodę i długi dzień, ale gorzej, gdy chodzi o szukanie czegoś w zaroślach czy krzewach.
Dzisiaj wszystko widać na mapach satelitarnych. Często podawane są współrzędne do danych obiektów. My wtedy mieliśmy tylko lakoniczną informację na temat lokalizacji: „grodzisko znajduje się w widłach Stobrawy i rzeczki Budkowiczanki” i podane było, że w „kępie drzew”. Wytypowałam na papierowej mapie dwa miejsca, zaznaczyłam je i ruszyliśmy ze znajomym na rowerach w poszukiwaniu właściwego miejsca. Jak się później okazało się, to drugie typowane przeze mnie miejsce jest tym, czego szukałam. Nie było mowy o GPS-ach, czy mapach elektronicznych. Wszystkie informacje jakie udawało mi się zebrać na temat danego obiektu zawsze porównywałam z mapą papierową i tym sposobem typowałam cel. Fakt, że zdarzało mi się błądzić wcale nie umniejszał wartości wycieczki rowerowej. Przeciwnie, uważam te niedogodności za przygody.
Miejsce to ponownie odwiedziłam pewnego przepięknego październikowego dnia w 2019 roku. Tak jak wtedy, tak i teraz czułam tu niezwykle pozytywną energię. To miejsce ma swoją moc!
W Starych Kolniach albo w Nowym Kolniu
Ciekawostką jest, że w dopełniaczu powinno mówić się „jestem ze Starego (Nowego) Kolnia”. Jednak miejscowi używają formy „Jestem ze Starych Kolni” „w Starych Kolniach”. W związku z tym gmina Popielów zwróciła uwagę na tę rozbieżność i ustalono podczas konsultacji z gminami, iż poprawną forma będzie „Jestem ze Starych Kolni” „w Starych Kolniach”. Natomiast gmina Lubsza, w której znajdują się Nowe Kolnie nie wystąpiła z takowym wnioskiem i mimo, iż obie wioski leżą tuż obok siebie to mają odmienną deklinację. Reasumując, jedni mieszkają w Starych Kolniach, a drudzy w Nowym Kolniu.
Nazwa miejscowości wywodzi się prawdopodobnie od osady otoczonej kołami – palisadą (Borek 1988, p. 48).
Stare Kolnie w latach 1920-25, sklep z piekarnią, młyn, gospoda i fragment wsi, źr. polska-org.
Ruiny zamku i komora celna
W południowej części wsi Kolno, pomiędzy rzeką Stobrawą a jej dopływem Budkowniczanką, znajdują się nikłe relikty dawnego zamku książęcego. Do naszych czasów zachowały się jedynie fragmenty kamiennych murów oraz ziemne wały.
Stare Kolnie schematyczny plan budowli, rys. Piotr Kubów. Źr. Piotr Kubów „Stare Kolnie gm. Popielów. Zamczysko”.
Ufortyfikowana siedziba, wzniesiona prawdopodobnie w połowie XIII w. z inicjatywy księcia wrocławskiego Henryka V Grubego, pełniła pierwotnie funkcję strażnicy granicznej, zabezpieczającej wschodnią rubież księstwa wrocławskiego, a następnie brzeskiego. Badania archeologiczne przeprowadzone w 2012 r. potwierdziły średniowieczne pochodzenie warowni. Budowla wzniesiona została na planie nieregularnego czworoboku lub podkowy, przy użyciu polnych kamieni oraz rudy darniowej. Zarząd nad nią sprawować miała, jak się przypuszcza, rodzina Samborów.
Z zamkiem związana była komora celna nad Stobrawą, która wchodziła w skład szerszego systemu komór celnych funkcjonujących na Śląsku w średniowieczu. Ich zadaniem była nie tylko regulacja handlu, lecz również zapewnienie stabilnych dochodów książęcych. Komora w Kolnie kontrolowała przede wszystkim spław drewna oraz innych towarów transportowanych prawobrzeżnymi dopływami Odry do głównych ośrodków miejskich. Pobór ceł odbywał się w imieniu księcia, a odpowiedzialni za jego egzekwowanie byli rycerscy zarządcy.
Dawna śluza celna – tablica informacyjna, fot. 2019 r.
Dawna śluza celna – tablica informacyjna, fot. 2019 r.
Pozostałości po dawnej śluzy celnej, fot. 2019 r.
Pozostałości po dawnej śluzy celnej, fot. 2019 r.
Funkcjonowanie komory zakończyło się w 1317 r., kiedy książę legnicko-brzeski Bolesław III przeniósł ją na most na Odrze w Brzegu, dążąc do zwiększenia przychodów poprzez objęcie opłatami większego strumienia towarów. Przeniesienie to osłabiło strategiczne znaczenie zamku, który z biegiem lat przeszedł w ręce prywatne. Bolesław III około 1394 r., w obliczu ciągłych problemów finansowych (stąd jego przydomek „Rozrzutny”) sprzedał warownię jako dobro dziedziczne Witkowi ze Smogorzewa (Witsche von Smogorow). W 1408 r. nowy właściciel odsprzedał ją rycerzom z rodu von Blankenstein, a 7 lipca 1443 r. – tuż przed zniszczeniem warowni – dobra nabyli Janko i Michael von Bees, właściciele pobliskiego zamku w Karłowicach.
Zaledwie kilka dni później, 13 lipca i w dniach następnych, zamek został spalony w wyniku działań wojennych w czasie tzw. wojen husyckich. Nie jest jasne, czy po przeniesieniu komory celnej do Brzegu nadal prowadzono w Kolnie pobór ceł, czy też został on wznowiony dopiero przez rodzinę von Bees, która miała prawo pobierać opłaty od spławianego drewna – z wyjątkiem mieszczan brzeskich, zwolnionych z tego obowiązku. Po 1546 r., kiedy nastąpiła kolejna sprzedaż majątku, brakuje już wzmianek o dalszym funkcjonowaniu zamku.
Dziś porośnięte roślinnością ruiny zamku Kolno są niemym świadectwem funkcjonowania średniowiecznego systemu celnego oraz dawnej organizacji terytorialnej i gospodarczej regionu.
W latach 20. XX wieku rozebrano zamek, a pozyskany materiał przeznaczono na budowę manufaktury sukna w Brzegu, później także zburzoną.
Ruiny zamku w Starych Kolniach, fot. 2019 r.
W tym zadrzewieniu znajdują się ruiny zamku. Widok od strony wałów. Fot. 2019 r.
Grodzisko wraz z ruinami zamku w Starych Kolniach, fot. 2019 r.
Ruiny zamku w Starych Kolniach, fot. 2019 r.
Ruiny zamku w Starych Kolniach, fot. 2019 r.
Fragment cegły ręcznie wyrabianej, tzw. palcówki koło ruin zamku w Starych Kolniach, fot. 2019 r.
Pozostałości średniowiecznej cegły pochodzącej z zamku w Starych Kolniach. Cegła ta jest zdecydowanie większa niż współczesna. Fot. 2019 r.
Ruda darniowa, z której zbudowano zamek w Starych Kolniach, fot. 2019 r.
Ruda darniowa, z której zbudowano zamek w Starych Kolniach. Ta nieco zarosła porostami. Fot. 2019 r.
Trzeba uważać, bo dostępu do zamku pilnują krowy, fot. 2019 r.
Badania archeologiczne
Przed wojną nie przeprowadzono w tym miejscu żadnych badań archeologicznych. Jedynie źródła wspominają o znalezionych w 1901 roku przedmiotach, jak dwóch strzemionach oraz dziesięciu bełtach pochodzących z XV wieku. Zostały one przekazane do muzeum w Brzegu.
Badania powierzchniowe na stanowisku prowadzone były w 1957 roku przez Józefa Kaźmierczyka i Z. Trudzika. Badania sondażowe w 1971 roku przez Zbigniewa Bagniewskiego.
Natomiast pierwsze prace wykopaliskowe zostały przeprowadzone w 1978 roku przez Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu. Pozyskano wówczas zabytki późnośredniowieczne (wyroby metalowe i kościane, fragmenty naczyń glinianych) oraz kultury łużyckiej (fragmenty naczyń i przęślik). Szczególnie cennym przedmiotem jest orzech z mechanizmu spustowego kuszy, wykonany z poroża jelenia.
W latach 2009-2011 przeprowadzone zostały badania tzw. ratujące (ratownicze). Z ramienia Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego wykonał je dr Lech Marek wraz z zespołem. Przeszukano wówczas stanowisko z użyciem detektora metalu, wykonano plan wysokościowy przy użyciu elektronicznego tachimetru, przeprowadzono nieinwazyjne badanie anomalii pola magnetycznego wybranej partii stanowiska za pomocą gradiometru. Sporządzono także dokumentację i wstępną konserwację zabytków ruchomych.
W wyniku przeprowadzonych prac odkryto wiele cennych przedmiotów z XIV i XV wieku: zbrojniki pancerza brygantynowego, naciągowego z kolumny kuszy, kłódka, tarczka jelca kordu, halerz wrocławski z lat 1416-1422, fragment XV-wiecznego kafla glazurowanego z przedstawieniem ryby oraz kilkadziesiąt przedmiotów metalowych o przeznaczeniu militarnym (groty bełtów, pocisk ołowiany do średniowiecznej broni i inne).
Znaleziono także grot bełtu zapalającego w samym centrum obiektu, co potwierdza wcześniejsze przypuszczenia o spaleniu zamku.
Dzięki badaniom potwierdzono również istnieje przy zamku podgrodzia otoczonego wałem, które zostało zniszczone w trakcie oblężenia. Pierwszy etap badań zakładał, iż warownia mogła być budowlą drewniano-ziemną w typie motte. W 2012 roku wysnuto tezę, iż był to zamek bezwieżowy. Budowla stała na podmokłym i piaszczystym terenie, a jej grube i niskie mury były mniej narażone na niestabilność, niż gdyby zamek posiadał wysoką wieżę.
W zamkach bezwieżowych funkcję obronną pełniła pogrubiona kurtyna płaszczowa, która od spodziewanej strony ataku posiadała opływowy kształt. Zaokrąglone mury obronne miały w założeniu być bardziej odporne na pociski wystrzelone z machin oblężniczych.
Znalezione przedmioty podczas badań archeologicznych. Źr. Piotr Kubów „Stare Kolnie gm. Popielów. Zamczysko”
Znalezione przedmioty podczas badań archeologicznych. Źr. Lech Marek, Paweł Samborski „Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Stare Kolnie 4, pow. opolski, gm. Popielów. 18-27.07.2011”
Znalezione przedmioty podczas badań archeologicznych. Źr. Lech Marek, Paweł Samborski „Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Stare Kolnie 4, pow. opolski, gm. Popielów. 18-27.07.2011”
Znalezione przedmioty podczas badań archeologicznych. Źr. Lech Marek, Paweł Samborski „Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Stare Kolnie 4, pow. opolski, gm. Popielów. 18-27.07.2011”
Plan wysokościowy z naniesionymi znaleziskami pocisków broni palnej i strzelczej. Źr. Lech Marek, Paweł Samborski „Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Stare Kolnie 4, pow. opolski, gm. Popielów. 18-27.07.2011”
Jak dojechać
Jadąc drogą wojewódzką nr 457 z Dobrzenia Wielkiego w kierunku Starych Kolni, należy przed mostkiem na rzece Stobrawa, skręcić w lewo w polną drogę. Po kilkudziesięciu metrach, po lewej stronie znajdziemy ukryte w niewielkiej kępie drzew ruiny zamku. Ruiny zamku znajdują się na terenie prywatnym.
Most na rzece Stobrawa w latach 1935-39. Do grodziska prowadzi droga nie widoczna na zdjęciu po lewej stronie mostu. Źr. polska-org.
Do grodziska prowadzi widoczna na zdjęciu droga po lewej stronie przed mostem. Źr. Google Street View
Grodzisko (zamek Kolno) – 50.8422700N, 17.6665500E
Śluza celna – 50.8359900N, 17.6709900E
Opracowała
Mariola Nagoda (Opolanka z pasją)
Bibliografia
Kubów P., „Stare Kolnie gm. Popielów woj. opolskie” (Informator Archeologiczny 1978 r.)
Kubów P. „Stare Kolnie gm. Popielów. Zamczysko” (Opolski Informator Konserwatorski 1981 r.)
Marek L., Samborski P., „Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Stare Kolnie 4, pow. opolski, gm. Popielów. 18-27.07.2011” (Opolski Informator konserwatorski 2012 r.)
Nowakowa J., Rozmieszczenie komór celnych i przebieg dróg handlowych na Śląsku do końca XIV wieku, Wrocław 1951.
Przysiężna-Pizarskia, Kalbarczyk-Klak E. – opracowanie OT Narodowy Instytut Dziedzictwa z 25.10.2014 r.: https://zabytek.pl/pl/obiekty/stare-kolnie-ruiny-zamku.