Słupy graniczne św. Jana znaczą granicę dawnego księstwa biskupiego, która powstała w latach 1290-1320. Dzisiaj to zapomniany zespół średniowiecznych zabytków, mający już ponad 700 lat.

Jak powstało księstwo biskupów wrocławskich?

Księstwo biskupie biskupów wrocławskich, zwane też księstwem nysko-grodkowskim, powstało w średniowieczu i istniało przez kilka wieków jako odrębna jednostka polityczna. Było to terytorium należące do biskupów wrocławskich, którzy nie tylko pełnili funkcję duchownych, ale także sprawowali władzę świecką – jak książęta.

Pierwsze kroki – nadania ziem przez książąt

Historia księstwa zaczęła się w XIII w., gdy książęta śląscy przekazywali biskupom ziemie w zamian za ich poparcie. Ważnym momentem było nadanie biskupom wrocławskim ziemi nyskiej przez księcia Henryka IV Prawego w 1290 r. Kilka lat później Henryk V Brzuchaty przekazał im także Grodków. Z czasem biskupi zaczęli rządzić tymi terenami niemal niezależnie.

Mapa „Księstwo Biskupie”została opracowana przez Henryka Sławca z Ziębic. Pochodzi ze strony: www.ziebice.pl. Publikuję ją za zgodą Urzędu Miejskiego w Ziębicach.

Uznanie księstwa przez króla Czech

Kluczowym wydarzeniem było uzyskanie pełnej suwerenności w 1342 r., kiedy biskup Przecław z Pogorzeli oficjalnie przejął władzę książęcą. W 1344 r. król Czech Jan Luksemburski potwierdził, że ziemie biskupie stanowią odrębne księstwo, podległe jedynie czeskiej koronie. Od tego momentu biskupi wrocławscy byli nie tylko przywódcami duchowymi, ale także rządzili jak świeccy książęta – pobierali podatki, mieli własną administrację i wojsko.

Księstwo pod panowaniem Habsburgów i Prus

Przez wieki księstwo należało do Korony Czeskiej, a potem do monarchii Habsburgów. W XVIII w. większość Śląska, w tym księstwo, dostała się pod panowanie Prus. Ostatecznie w 1810 r. król pruski Fryderyk Wilhelm III zlikwidował księstwo i przejął jego ziemie, kończąc kilkusetletnią historię tego wyjątkowego biskupiego władztwa.

Mapa „Księstwo Biskupie”została opracowana przez Henryka Sławca z Ziębic. Pochodzi ze strony: www.ziebice.pl. Publikuję ją za zgodą Urzędu Miejskiego w Ziębicach.

Granica św. Jana Chrzciciela

Według niektórych przekazów 13 kwietnia 1296 r. biskup krakowski miał zobowiązać księcia do uszanowania immunitetu dóbr kościelnych, jednocześnie zwalniając go z obowiązku wypłaty odszkodowania biskupstwu.

To właśnie wówczas oznakowano granicę księstwa biskupiego, stawiając granitowe słupy, które nazwano Granicą św. Jana Chrzciciela. Jan Chrzciciel był patronem diecezji wrocławskiej.

Jak wyglądają słupy graniczne?

Słupy św. Jana wykonane zostały z granitu, z jednolitego bloku. Na jednym z boków wyryta jest inskrypcja w trzech rzędach, w języku łacińskim: TMI / SCI / IOHIS. Jest to skrót od łacińskiego Termini Sancti Johannis, co oznacza „Granice Świętego Jana”. Napis wskazywał, że przekracza się granicę dóbr biskupów wrocławskich, należących do diecezji wrocławskiej, której patronem był św. Jan Chrzciciel. Na drugim boku wyryty jest pastorał, atrybut władzy biskupiej. Na trzecim natomiast ukośny krzyż, który jest dawnym symbolem znakowania granicy, znanym już w starożytności. Oznaczał on, że granica ta została ustalona przez przedstawicieli biskupa i księcia. Znak taki opisywany jest również jako krzyż św. Andrzeja.

Słupy mają wysokość od gruntu od 1,30 m do 2,6 metra. Z tego zdjęcia wynika, że słup ten ma wysokość ok. 2,4 m, ale jest też mocno podsypany ziemią i liśćmi.

Słupy ustawione były przy głównych traktach prowadzących z Nysy do Wrocławia i z Otmuchowa do Ziębic. Nie wszystkie drogi przetrwały do naszych czasów, stąd dziś może dziwić obecność słupów na polach czy też w lesie.

Nie wiadomo, ile pierwotnie było słupów. W każdym razie do dzisiaj zachowało się ich siedem. Pięć widnieje przy dzisiejszej granicy województw opolskiego i dolnośląskiego (dawniej wałbrzyskiego), a jeden znajdziemy na polu koło Chróściny Nyskiej.

Jako pierwsze powstały słupy nr 2, 4 i 6 za czasów kiedy biskupem był Jan Romka (1292-1301). Na tych słupach napis wykuty jest dawnym krojem pisma, co widać po literach T i M.

Natomiast słupy oznaczone nr 1, 3, 5 wykonane zostały za czasów kiedy biskupem był Henryk z Wierzbna (1302-1319), który jako pierwszy z biskupów przyjął tytuł książęcy, a ziemie pod jego panowaniem zostały nazwane Księstwem Nyskim. Są one jaśniejsze i wykonane z innego gatunku granitu. Różnią się także krojem liternictwa. Istnieje hipoteza, że owe słupy powstały w warsztacie kamieniarskim klasztoru cystersów w Henrykowie.

Różnice w napisach na słupach granicznych, źr. A. Czermak, Słupy graniczne [w:] Karkonosz. Materiały krajoznawcze, 1986, nr 2.

Pocztówka przedstawiająca słupy św. Jana, arch. pryw.

Gdzie znajdziemy słupy?

Słup I

Pierwszy słup graniczny (umownie nazwany nr 1) znajduje się po lewej stronie drogi prowadzącej z Lipnik (woj. opolskie) do Starczówka (woj. dolnośląskie), w pobliżu cieku wodnego stanowiącego dawną granicę. Usytuowany około 2 km od głównego skrzyżowania w Lipnikach, w odległości 10 m od osi drogi.

Monument charakteryzuje się wysokością 1,85 m, przy podstawie o wymiarach 0,51 x 0,5 m. Inskrypcja zajmuje 0,69 m wysokości, pastorał mierzy 0,78 m, a krzyż na jego szczycie – 0,15 m.

Słup ten na przestrzeni wieków zapadł się, ponieważ stoi na podmokłym terenie. W październiku 2008 r. został wyciągnięty do góry o ok. 60 cm.

(50°32’39″N, 17°04’06″E)

Słup nr 1, źr. A. Czermak, Słupy graniczne [w:] Karkonosz. Materiały krajoznawcze, 1986, nr 2.

Słup nr 1 w 1925 r., źr. Schlesische Geschichtsblätter, 1925 nr 3.

Słup II

Drugi słup graniczny znajduje się w odległości około 2 km od głównego skrzyżowania w Lipnikach, przy polnej drodze prowadzącej do Osiny Wielkiej. Jest on wyższy od poprzedniego – jego wysokość wynosi 1,85 m, a podstawa ma wymiary 0,49 x 0,54 m. Inskrypcja zajmuje 0,94 m powierzchni słupa, pastorał wznosi się na wysokość 1,29 m, natomiast krzyż mierzy 0,17 m. Wyryte na nim litery – kapitała z charakterystycznymi uncjalnymi literami „T”, „M”, „I” oraz „H” – wskazują na późnośredniowieczny rodowód obiektu.

Przedwojenni mieszkańcy  nazywali go „piastowskim kamieniem”, co wskazuje, że w lokalnej tradycji jego pochodzenie wiązano z okresem panowania Piastów śląskich.

(50°33’20.3″N, 17°04’31.7″E)

Słup nr 2, źr. A. Czermak, Słupy graniczne [w:] Karkonosz. Materiały krajoznawcze, 1986, nr 2.

Słup III

Słup nr 3 znajduje się przy polnej drodze z Chocieborza (woj. opolskie) do Osin Wielkich lub Dębowca (woj. dolnośląskie), około 1,8 km od głównego skrzyżowania w Chocieborzu.

Jego wysokość wynosi 2,22 m, a podstawa ma wymiary 0,45 x 0,57 m. Inskrypcja obejmuje 0,90 m wysokości, pastorał wznosi się na 1,52 m, a krzyż na szczycie ma 0,18 m. Pismo to kapitała, wzbogacona o uncjalną literę „H”. Czas i warunki atmosferyczne zatarły niektóre znaki – w szczególności litery „I” we wszystkich trzech wyrazach oraz „J” i „S” w trzecim słowie inskrypcji.

W listopadzie 2007 r. słup ten został przewrócony i przygotowany do wywiezienia prawdopodobnie na czyjeś zlecenie. Słup ten przeleżał do końca kwietnia 2008 r. w Zakładzie Usług Komunalnych w Ziębicach. Na początku maja 2008 r. słup ten został ponownie postawiony w tym samym miejscu, przez obecne władze gminy Kamiennik.

(50°34’33″N, 17°05’57″E)

Krzyż pokutny i legenda o Rzeźniczym Kamieniu

W odległości ok. 50 m od drogi z Chocieborza do Osiny Wielkiej, znajduje się krzyż pokutny. Mierzy on 1,9 m wysokości i ma formę łacińskiego krzyża z uszkodzonym lewym ramieniem. Z tym miejscem wiąże się miejscowa legenda, przekazywana ustnie przez pokolenia.

Według podania dwóch rzeźników wracało tą drogą z targu w Ziębicach. Jeden z nich posiadał pieniądze ze sprzedaży bydła, drugi natomiast nie odniósł sukcesu i musiał zabrać swoje zwierzęta z powrotem. Gdy zatrzymali się na odpoczynek w pobliżu kamienia granicznego, doszło do zbrodni – chciwość popchnęła jednego z nich do morderstwa.

Znany jest także przekaz historyczny dotyczący tego miejsca. Na początku XIV wieku istniała tu wieś Wechczewicz, założona na prawie polskim. W 1377 r. miejscowy dziedzic Henryk Wechczewicz został zamordowany przez rodzeństwo Mikołaja, Jana i Helenę z Chocieborza. Wieś wyludniła się na początku XV wieku, a jedyną pozostałością po niej był krzyż, nazywany Rzeźniczym Kamieniem lub Krzyżem Granicznym.

Krzyż pokutny (pojednania) przy polnej drodze w Chocieborzu

Oryginalna stara brukowana droga w Chocieborzu.

Słup nr 3, źr. A. Czermak, Słupy graniczne [w:] Karkonosz. Materiały krajoznawcze, 1986, nr 2.

Słup IV

Słup nr 4 znajduje się około 1,6 km na SSE od skrzyżowania w Wigancicach, (woj. dolnośląskie), w pobliżu dawnej drogi prowadzącej do Szklar (woj. opolskie) w pobliżu Biskupiego Lasu. Jego lokalizacja jest utrudniona ze względu na znaczne nachylenie – tkwi pochylony pod kątem około 60° w granicznej miedzy, 150 m od nieistniejącej drogi z Wilemowic do Wigancic. W dodatku obecnie nie prowadzi do niego żadna droga i trzeba przejść przez pola uprawne.

Jego wymiary wynoszą: wysokość 1,75 m, podstawa 0,36 x 0,50 m, a krzyż umieszczony na szczycie mierzy 0,10 m. Inskrypcja wykonana jest kapitałą z uncjalnymi literami T, M i H, choć częściowo uległa zatarciu. Kamień został wykopany pod koniec XIX wieku przez właściciela gruntu, lecz później na rozkaz władz wojskowych ustawiono go ponownie.

Z kamieniem związana jest legenda o walce chrześcijaństwa z dawnymi wierzeniami. Według przekazu na początku XIII wieku cystersi z Henrykowa konsekwentnie zwalczali pogańskie obrzędy, w tym święto letniego przesilenia, podczas którego palono ognie ofiarne. Pewien wieśniak, niechętny nowej wierze, miał potajemnie rozpalić ogień na odludziu, co zostało dostrzeżone przez opata Jana. Mnich nakazał grzesznikowi odprawienie pokuty i ustawienie kamienia w miejscu, gdzie doszło do tego wydarzenia. Od tamtej pory miejsce to zwano „biskupim kamieniem”.

(50°36’37.2″N, 17°08’41.5″E)

Słup nr 4, źr. A. Czermak, Słupy graniczne [w:] Karkonosz. Materiały krajoznawcze, 1986, nr 2.

Słup V

Słup nr 5 usytuowany jest około 1,6 km na zachód od kościoła w Bogdanowie (woj. dolnośląskie). Jego odnalezienie jest utrudnione przez gęste zarośla tarniny i dzikiej róży na skraju młodnika sosnowego.

Jest to najwyższy z opisywanych kamieni granicznych. Jego wymiary to: wysokość 2,66 m (kiedyś miał wysokość 2,66 m), podstawa 0,23 x 0,57 m, inskrypcja zajmuje 1,00 m wysokości, pastorał 1,20 m, a krzyż 0,18 m. Na powierzchni widoczne są ślady liter kapitały, w tym litera H. Słup pochylony jest pod kątem około 10° w kierunku SSE.

Ustawiony został w pobliżu dawnej drogi handlowej z Nysy do Wrocławia, której śladem jest obecna droga polna Jaszów-Samborowice. Znacząca odległość słupa od traktu (ok. 200 m) sugeruje, że mógł on wyznaczać załamanie granicy. Istnieją jednak przypuszczenia, że pierwotny układ drogi uległ zmianie.

Słup ten był ostrzelany podczas działań wojennych. Do dzisiaj zachowały się widoczne ślady po kulach na boku słupa (zdjęcie drugie).

(50°36’47.7″ N, 17°14’09″E)

Swoje zdjęcie udostępniłam, aby pokazać jak wielkie są te słupy (mam 1,72 m wzrostu), a spora część jest jeszcze w ziemi.

 

Słup nr 5, źr. A. Czermak, Słupy graniczne [w:] Karkonosz. Materiały krajoznawcze, 1986, nr 2.

Słup VI

Słup nr 6 zlokalizowany jest przy polnej drodze z Chróściny Nyskiej do Czarnolasu (woj. opolskie), około 2,1 km na SSW od stacji kolejowej Chróścina Nyska. Jego wymiary to: wysokość 1,90 m, podstawa 0,50 x 0,53 m, inskrypcja zajmuje 0,90 m, pastorał mierzy 1,30 m, a krzyż 0,16 m. Znaki wyryte na powierzchni to kapitała z literami T, M i H. Słup jest nieznacznie pochylony w kierunku SSW, z niewielkimi ubytkami na południowym narożniku i w partii wierzchołkowej.

Według przekazu z 1897 r. w okolicy tego słupa pojawia się nocą zjawa jeźdźca bez głowy. Widmo odziane jest w długi płaszcz, dosiada siwego rumaka, a jego obecność zwiastują czarne psy biegnące w powietrzu. Legenda ta przyczyniła się do nadania miejscu mistycznego charakteru, wpisując je w lokalne podania o granicznych duchach i pokutujących duszach.

(50°36’32” N, 17°21’15” E)

Słup nr 6, źr. A. Czermak, Słupy graniczne [w:] Karkonosz. Materiały krajoznawcze, 1986, nr 2.

Pierwsze cztery słupy otoczone zostały niewielkim płotkiem oraz tabliczką informacyjną przez władze gminy Kamiennik. Pozostałe nie należą do gminy.

Słupy graniczne to niezwykle cenne zabytki. Te unikatowe kamienne pomniki historii, mają już ponad 700 lat. Jeśli brakuje Wam pomysłu na weekendową wycieczkę, warto wybrać się na poszukiwanie słupów granicznych. To świetna przygoda, zwłaszcza jeśli nie przeszkadza Wam przedzieranie się przez krzaki i pola oraz nie boicie się ubrudzić. Ale za to później jaka będzie satysfakcja, gdy się odnajdzie je wszystkie!

 

Opracowała

 Mariola Nagoda (Opolanka z pasją)

 

Bibliografia:

Czermak A., Granice św. Jana [w:] Karkonosz. Materiały krajoznawcze, Wrocław 1986, nr 2.

„Gazeta Wyborcza” z dn. 23 lipca 2009 r.

„Schlesische Geschichtsblätter” 1925, nr 3.

Sławiec H., Granica św. Jana, www.ziebice.pl (dostęp 15.04.2017).

Miasto i gmina Ziębice jakich nie znacie, red. M. Bilat, B. Jankowiak, D. Woyciechowska, Ziębice 2007-1013.