Park w Pokoju cz. 1 – barokowy ogród francuski

śr.

lis

Park w Pokoju cz. 1 – barokowy ogród francuski

Miejscowość Pokój, dawniej Carlsruhe, została założona w połowie XVIII w. przez księcia wirtemberskiego Carla Christiana Erdmanna von Würtemberg. Książę był miłośnikiem polowań i podczas jednego z nich znajduje spokojny uroczy zakątek. Nazywa go Carlsruhe – czyli (s)pokój Karola. Książę w tym miejscu zakłada zwierzyniec. Legenda głosi, iż w trakcie polowania zmęczony książę zasnął. Podczas drzemki przyśniła mu się wspaniała rezydencja i to miało go zainspirować do podjęcia budowy. W 1748 r. wykarczowano osiem krzyżujących się promieniście alei, a w miejscu ich przecięcia wzniesiono drewniany zamek. Zamek ten pełnił funkcję rezydencji letniej rodziny książęcej. Miał charakter warowny – wokół niego istniała palisada oraz fosa z wodą, nad którą przerzucono dwa mosty zwodzone. Po pożarze w 1751 r. na jego miejscu wybudowano nowy, murowany pałac. Stał się on początkiem oryginalnego układu urbanistycznego na wzór miasta Karlsruhe w Westfalii. Mała śródleśna osada nabrała cech miejskich.

PARK

Jednocześnie z budową pałacu, przystąpiono do urządzania ogrodu francuskiego a później ogrodu angielskiego. Obecnie założenie parkowe w Pokoju składa się z trzech części: ogrodu francuskiego, dużego parku angielskiego z kompleksem stawów w Winnej Górze oraz uzdrowiskowego parku z XIX w. wraz z częścią małego parku angielskiego.

Zabytkowy park w Pokoju leży na obszarze Stobrawskiego Parku Krajobrazowego ustanowionego w 1999 r. rozporządzeniem Nr P/11/99 wojewody opolskiego z dnia 28.09.1999 r.

Wejście do parku w 2012 r.

W ostatnich latach park był w bardzo złym stanie. Ogrodzenie okalające park było zniszczone, częściowo nie było go w ogóle, do tego drzewa w parku groziły przewróceniem. W związku z tym w latach 2017-2023 park zrewitalizowano. Poniższa tabliczka pochodzi jeszcze z 2016 r.

Ogrodzenie parku już po rewitalizacji:

Nowe ogrodzenie parku, fot. 2024 r.

Pozostałości starego muru, który został zrewitalizowany, fot. 2024 r.

Barokowy ogród francuski

Ogród w stylu francuskim ma niezwykle uporządkowany i sformalizowany charakter. Rządzi tu symetria i geometryczne układy. W takim ogrodzie doskonale wyglądają alejki z żywopłotami, kamienne ławeczki, żeliwne meble, fontanny oraz kamienne rzeźby. Tak też było i w tym przypadku.

Plan założenia ogrodu francuskiego w latach 1780-1790, xr. www. polska-org.

W Pokoju założeniem ogrodu francuskiego zajął się ogrodnik Websky w oparciu o projekt Georga Ludwiga Schirmeistera. Pierwotnie ogród ten podzielony był na cztery części. W pierwszej znajdowały się rabatki kwiatowe z rzeźbami i pomnikami, a wzdłuż poprzecznych alejek rosły owocowe drzewa. Latem wystawiano tutaj egzotyczne rośliny z oranżerii. W drugiej części znajdowały się dwa baseny z wodą połączone mostkiem. Tutaj znajdowała się również kręgielnia i duży japoński parasol. W trzeciej można było natknąć się na amfiteatr, huśtawkę, małą strzelnicę (strzelano z kuszy do drewnianych ptaszków) i karuzelę, wszystko otoczone labiryntem z żywopłotu. W kolejnej części ogrodu znajdowały się alejki spacerowe, szkółka drzew oraz staw z Salonem Herbacianym zwanym też Wodnym.

Fragment mapy z zaznaczonym ogrodem francuskim oraz małym parkiem angielskim, źr. Program rewaloryzacji założenia parkowego w Pokoju, 2015.

Zasadzono także szereg drzew egzotycznych, które przetrwały do dzisiaj. Możemy tu spotkać sosnę wejmutkę, tulipanowiec, platan klonolistny, kasztan jadalny, klon pensylwański i inne ciekawe gatunki drzew. Do najpopularniejszych roślin należą zawilce, śnieżyczki (przebiśniegi), konwalie, fiołki.

Różanecznik, wrzesień 2012 r.

Pięknie kwitnące krokusy, fot. marzec 2024 r.

Początki kwitnienia żółtych żonkili, fot. marzec 2024 r.

Ogród francuski po rewitalizacji, fot. 2024 r.

Zabytkowe drzewa w zrewitalizowanym parku, fot. 2024 r.

Park po rewitalizacji, fot. marzec 2024 r.

Fontanny/oczka wodne

Po prawej stronie od wejścia głównego do parku można było dostrzec dwie sadzawki, rozlokowane symetrycznie. Były one reliktami oczek wodnych, które niegdyś zdobiły ogród francuski. Kiedyś wyraźnie zarysowane ścieżki teraz zatraciły swój kształt, co pozwala nam jedynie zgadywać ich historyczny układ.

Pozostałości po dwóch oczkach wodnych (sadzawkach), fot. 2016 r.

Aktualizacja: W latach 2018-2023 park został zrewitalizowany. W miejsce dawnych oczek wodnych dziś zbudowano dwie prostokątne fontanny na wzór tych, które tu kiedyś były.

W nieckach na cokołach umieszczono odrestaurowane figury Adama i Ewy, zwane przez mieszkańców Jasiem i Małgosią. Niegdyś stały one również w tej części parku, ale bliżej wejścia od strony oficyny.

Fontanny jeszcze bez wody, fot. marzec 2024 r.

Figura Ewy (Małgosi), fot. 2024 r.

Figura Adam (Jasia), fot. 2024 r.

Figura Adama przed renowacją, fot. R. Sobieszczański, pocz. lat 90. XX w., źr. Fb W moim pokoju.

Figura Ewy przed renowacją, fot. R. Sobieszczański, pocz. lat 90. XX w., źr. Fb W moim pokoju.

Panorama Pokoju wykonana z wieży kościoła katolickiego. Na czerwono zaznaczone dwie figury: Adam i Ewy. Źr. www.fotopolska.eu.

Findlingsblock

Granitowy głaz narzutowy, ważący ok. 50 ton został przetransportowany z Siedlic (lub według innych źródeł z okolic Krogulnej) w 1915 r. przy pomocy specjalnej ekipy z Wrocławia. Transport tego olbrzyma trwał aż 14 dni!

W setną rocznicę urodzin księżnej Alexandrine Mathilde von Württemberg w 1929 r. zamocowano na nim żeliwny medalion, przedstawiający popiersie księżnej, żony księcia Eugena Erdmanna von Württemberga oraz napis „Die Dankbaren Carlsruher” oznaczający „Wdzięczni Pokojanie”. Wdzięczność mieszkańców wzięła się stąd, iż w 1850 r. w okolicy panowała straszna bieda i bezrobocie, a księżna wspomagała finansowo okoliczną ludność, dała im także pracę przy tworzeniu stawów i różnych założeń parkowych. Księżna znana była z działalności charytatywnej.

Głaz-pomnik księżnej Mathildy von Württemberg, 1929 r., źr. arch. pryw.

Głaz-pomnik księżnej Mathildy, fot. 2014 r.

W latach 2018-2023 park został zrewitalizowany. Wówczas też odnowiono kamień, nadając mu pierwotny wygląd. Kamień dostał też nowy medalion z wizerunkiem księżnej Mathildy.

Głaz-pomnik księżnej Mathildy, fot. 2024 r.

Oranżeria (palmiarnia, cieplarnia)

Pierwsze oranżerie pojawiły się już w XVI w. Były to drewniane konstrukcje z dachami, które można było usunąć. Często rozbierano je w okresie letnim. Na popularności zyskały w XVII w. i budowano je w parkach, ogrodach pałacowych i przy rezydencjach aż do XIX w.

W XVIII w. pojawiły się również cieplarnie, gdzie panowała temperatura od 18°C do 30°C. Służyły do uprawy roślin egzotycznych, takich jak pomarańcze, ananasy czy banany. Pełniły również funkcję ogrodów zimowych, a ich wnętrza były czasem wykorzystywane jako miejsce spotkań towarzyskich. Oranżerie miały zazwyczaj formę wydłużonego prostokąta. Ich architektura była zgodna z obowiązującym stylem danej epoki. Charakteryzowały się wysokimi i szerokimi oknami zwłaszcza od strony południowej.

W XIX w. przy dawnej oranżerii rozwijało się ogrodnictwo zamkowe. Na bazie tych tradycji po wojnie powstała stacja badawcza, co doprowadziło do wyłączenia tych obszarów z granic parku. W latach 70. XX w. funkcjonowała tu Stacja Doświadczalna Oceny Odmian (SDOO).

Ruiny budynków dawnej stacji doświadczalnej, źr.źr. Projekt zagospodarowania terenu.

Obecnie w nowo wybudowanych budynkach mieści się pawilon wystawienniczy, które dysponuje pełnym zapleczem technicznym, socjalnym i biurowym, niezbędnym do prowadzenia szkółki roślin parkowych. Przestrzeń przed budynkami zagospodarowana została na poletka doświadczalne oraz grządki przeznaczone do uprawy roślin odpornych na niekorzystne warunki atmosferyczne. Dodatkowo w kilkudziesięciu skrzyniach utworzono lokalny bank genów, czyli nasiona roślin, które rosną w miejscowym parku. Będą one wykorzystywane do kolejnych nasadzeń.

Po dawnej oranżerii do czasów współczesnych przetrwał tylko komin cieplarni. Oranżerię odbudowano w 2021 r.

Komin – pozostałość po oranżerii, fot. 2012 r.

Zakład ogrodniczy z oranżerią, fot. 1910-1914, źr. www. polska.org.

Odbudowany budynek dawnego Zakładu ogrodniczego z oranżerią, fot. 2024 r.

Na pierwszym planie szkółka, w tle Zakład ogrodniczy z oranżerią, fot. 1910-1920, źr. ebay.de.

Odbudowany budynek dawnego Zakładu ogrodniczego z oranżerią, fot. 2024 r.

Postument popiersia księcia Wilhelma

W parku odrestaurowano również postument, na którym niegdyś znajdowało się popiersia księcia Wilhelma von Württemberg.

Wilhelm Eugen August Georg von Württemberg (1846-1877) – syn księcia Eugena Erdmanna von Württemberg i Matyldy zu Schaumburg-Lippe. Jego zoną była wielka księżna Rosji – Wera Konstantynowna. Para miała trójkę dzieci: syna Karola Eugeniusza (1875-1875) oraz córki-bliźniaczki: Elzę (1876-1936) i Olgę (1876-1932).

Pomnik księcia Wilhelma von Württemberg, 1920-1935, źr. www.fotopolska.eu.

Na poniższym zdjęciu uwagę zwracają egzotyczne rośliny, znajdujące się w parku. Na uwagę zasługują widoczne z lewej strony ścieżki bananowce.

Pomnik księcia Wilhelma von Württemberg, 1920-1935, źr. NN.

Odrestaurowany postument pomnika księcia Wilhelma von Württemberg, fot. 2024 r.

Pomnik cesarza Fryderyka III

W parku znajdował się również pomnik cesarza Fryderyka III. Obecnie odrestaurowano jego cokół, który leżał przewrócony w gąszczu krzaków i chaszczy, które jeszcze do niedawna rosły w parku.

Fryderyk III (1831-1888) urodzony jako Friedrich Wilhelm Nikolaus Karl von Hohenzollern – cesarz niemiecki i król Prus, wolnomularz, dowódca wojskowy w stopniu feldmarszałka. Panował jedynie 99 dni, od 9 marca do 15 czerwca 1888 r. Zmarł na zapalenie płuc niedługo po wykonanej tracheotomii z powodu raka krtani pod postacią tzw. guza Ackermana.

Pomnik cesarza Fryderyka III, źr. arch. G. Olszewski.

Pomnik cesarza Fryderyka III, 1925-1927, źr. www.polska-org.

Dom dla lalek (Puppenhaus, Puppenhäuschen, Luisen Tempel)

W 1801 r. związku z 12. urodzinami księżniczki Luizy architekt ogrodowy J. C. Klöber wybudował Puppenhaus, czyli domek dla lalek. Nad drzwiami znajdował się napis: „Księżniczce Luizie dedykowane na dwunaste urodziny”. Z kolei na kolumnach ozdobionych korą i szyszkami były dwa napisy: „Przyjdź i ciesz się tu szczęśliwą godziną!” oraz „Poświęćmy godzinę towarzyską przyjaźni!”. Domek otoczony był lekkim, ażurowym płotem.

Mam pewien problem ze zdjęciem. Według powyższego opisu pasuje poniższe zdjęcie. Opis jak i fotografia pochodzą z „Der Breslauische Erzähler”.

Domek dla lalek, źr. Der Breslauische Erzähler, 1802 nr 19.

Natomiast na zdjęciach z lat 20. XX wieku budynek wygląda zupełnie inaczej. Był to duży, masywny, murowany obiekt. Zbudowany na planie czworokąta. Przed wejściem znajdował się otwarty ganek z czterema kolumnami. Do domku prowadziły kamienne schody. Wydaje mi się, że ten wcześniejszy uległ zniszczeniu i na jego miejsce wybudowano nowy, murowany.

Domek dla lalek 1920-1930, źr. www.fotopolska.eu.

Domek dla lalek 1920-1930, źr. arch. G. Olszewski.

Märchenhaus

W „Heimat-Kalender” z 1926 r. znalazłam zdjęcie, które było podpisane jako Märchenhaus (Bajkowy dom). Czy była to inna wersja domku dla lalek? W tekście nie ma niczego na ten temat. Rysunek był załącznikiem do bajek i legend. Nie wiem też, gdzie miał się on znajdować… Wstawiam jako ciekawostkę. A nuż kiedyś uda się rozwikłać tę zagadkę…

Märchenhaus, źr. Heimat-Kalender des Kreises Oppeln, 1926 r.

Z innych ciekawych a nowych obiektów, które pojawiły się po rewitalizacji parku są: Amfiteatr, Mała fontanna oraz Labirynt roślinny.

Amfiteatr, fot. 2024 r.

Mała fontanna w pobliżu Amfiteatru, fot. 2024 r.

Labirynt roślinny

Jestem bardzo ciekawa owego Labiryntu, gdy już podrosną drzewka. Chociaż moim zdaniem taki Labirynt mógł powstać z żywopłotu, który rośnie szybciej i jest gęstszy.

Labirynt z drzewek w pobliżu dawnej Oranżerii, fot. 2024 r.

Waza kamienna

Jednym z zachowanych dawnych elementów ozdobnych parku jest też kamienna waza, która przeleżała w trawie wiele lat w dwóch częściach. Kamienne wazy to piękne i niezwykle dekoracyjne elementy architektury ogrodowej.

Kamienna waza, fot. 2016 r.

W pobliżu znajduje się betonowy kloc, na którym znajduje się informacja mówiąca o danym obiekcie. I znowu wyjdę na osobę, która się czepia. Na tablicy, na której jest wystarczająco dużo miejsca, aby napisać przynajmniej jedno zdanie na temat tej wazy, napisano tylko: „Waza”. Rozumiem, że autor niewiele wiedział o tym konkretnym elemencie architektury parkowej, ale mógł napisać coś ogólnego, np. któreś z tych zdań:

W parkach i ogrodach wazy pełniły zarówno funkcję ozdobną, jak i praktyczną. Czasami służyły jako pojemniki na kwiaty lub były umieszczane wokół źródeł wody. Ich obecność dodawała uroku i harmonii przestrzeni. Wazy często zdobiono rzeźbionymi motywami roślinnymi, zwierzęcymi lub abstrakcyjnymi. Ich kształt i ornamenty były dopasowane do ogólnego stylu ogrodu.

Najwidoczniej zabrakło komuś pomysłu.

Betonowy klocek z tabliczką informacyjną, fot. 2024 r.

Odrestaurowana waza, fot. 2024 r.

Odrestaurowany park wraz z wazą, fot. 2024 r.

Ozdobna waza na cokole lata 30. XX w., arch. Winfried Pawletta, źr. Fb W moim pokoju.

Popiersie księżnej

W parku, w pobliżu Salonu Wodnego, znajdowało się także popiersie księżnej, które mieściło się w budynku przypominającym kapliczkę lub mauzoleum. Był to mały obiekt, murowany. Styl architektoniczny budynku wskazuje na to, że może on pochodzić z okresu neoklasycyzmu, popularnego w XVIII i XIX w., gdy wznowiono zainteresowanie klasycznymi formami architektonicznymi. Posiadał dach dwuspadowy z trójkątnym tympanonem. Wewnątrz brak okien. Elewacja frontowa posiadała umieszczone po obu stronach wejścia pilastry zwieńczone zdobionymi głowicami. Obiekt zamknięty był małym żeliwnym ogrodzeniem.

Na zachowanym jedynym zdjęciu nie ma już popiersia i na te chwilę nie wiadomo, jak ono wyglądało, ani której księżnej dotyczyło. Obiekt przypominający kapliczkę stał pusty i nie dotrwał do naszych czasów.

Pawilon, w którym niegdyś znajdowało się popiersie księżnej, źr. arch. G. Olszewski.

Salon Herbaciany

Zwany Salonem Wodnym, Wodotryskiem lub Ruiną został wybudowany w latach 1776-1777 przez G. Hellera (inspektor budowalny i inżynier hydrauliki) i J. C. Klöbera (architekt ogrodowy) według projektu G. L. Schirrmeistera (architekt budowlany).

Jest to dość masywna budowla o 5 metrowej wysokości. Dolna część podzielona była na cztery pomieszczenia. Trzy przeznaczono dla mieszkającego tu pracownika, zaś w czwartym znajdowały się przewody, pompa oraz zbiornik na wodę. W salonie było sześć okien oraz dwoje drzwi dwuskrzydłowych. Do salonu prowadziły dwa mosty zwodzone. Wodotrysk posiadał specjalnie skonstruowany mechanizm tłoczący wodę do fontann. Fontanny miały formę płaskich muszli żeliwnych, a woda tryskała z pyska delfinów i kaczek. Niestety konstrukcja została wadliwie wykonana, co spowodowało, iż Herbaciarnia wkrótce się zawaliła. Od tamtej pory Salon Wodny nazywano „Ruiną”. Wówczas też zlikwidowano mostek i do dziś budowla jest niedostępna dla zwiedzających.

Salon wodny przed katastrofą budowlaną, 1776-1800, źr. fotopolska.eu.

Salon wodny, rycina Friedrich Gottlob Endler z 1802 r., źr. Weberiana 2003.

Salon wodny 1900-1910, źr. fotopolska.eu.

Salon Wodny, tzw. Herbaciarnia, fot. 2012 r.

Salon Wodny, tzw. Herbaciarnia po rewitalizacji parku, fot. 2021 r.

Salon Wodny, tzw. Herbaciarnia po rewitalizacji parku, fot. 2024 r.

Droga do Salonu Wodnego, tzw. Herbaciarnii po rewitalizacji parku, fot. 2024 r.

Jak już wspomniałam wcześniej, przed obiektami architektury parkowej postawiono betonowe klocki z tabliczkami, na których znajdują się nazwy owych obiektów. Trochę będę czepiać się napisów, bo co znaczy napis na tej, która stoi obok Herbaciarni: „Ruiny dawnej Herbaciarni na wyspie Salonu Wodnego”? Nie ma czegoś takiego jak wyspa Salonu Wodnego. Wyspa ta nigdy nie miała swojej nazwy. Na mapach zaznaczana była jako Ruina lub Salon – od nazwy obiektu.

Betonowy klocek z tabliczką informacyjną, fot. 2024 r.

W tym miejscu kończy się park francuski. Herbaciarnia stoi na jego granicy.

Ścieżka dydaktyczna parku francuskiego i Parku Krajobrazowego z XIX wieku

Ścieżka edukacyjna została zaprojektowana wykorzystując istniejące elementy architektury parkowej, wyróżniające się formy przyrodnicze oraz malownicze alejki, które zachęcają do spacerowania i odkrywania ciekawych obiektów.

Legenda do mapy:

Wejście do parku od ul. Wolności.
Oczka wodne – pozostałości po ogrodzie francuskim.
Findlingsblock – granitowy głaz narzutowy.
Dąb szypułkowy – jego obwód wynosi ok. 435 cm. Dąb ten ma szeroką, rozłożystą koronę. Liście są długie, sercowato wcięte u nasady, a ogonek przy końcu krótki. Żołędzie o długości 2-3 cm dojrzewają na długiej szypułce we wrześniu i październiku.
Ruina popiersia księcia Wilhelma.
Dąb błotny – drzewo to pochodzi z Ameryki Północnej. Do Europy sprowadzono go w 1770 roku. Ma jajowatą koronę, której dolne obumarłe gałęzie zwisają ku ziemi i nie odpadają. Jest to cecha charakterystyczna dla dębu błotnego.
Aleja grabowa – ojczyzną grabu pospolitego jest Europa. Grab ma ciężkie i twarde drewno nadające się do wyrobu narzędzi.
Salon Herbaciarnia tzw. Ruina.
Pomnik Muzy Koronującej króla Fryderyka Wielkiego.
Żeliwny pomnik Śpiący lew.
Minerwa (Atena).
Zrośnięte drzewa – buk pospolity, lipa szerokolistna oraz grab pospolity.
Pomnik wdzięczności.
Diana (Artemida).
Świątynia Wilhelma Eugena.
Apollo.
Buk czerwony – ma on w obwodzie 340 cm. Jego orzeszki zwane bukwią lub buczyną są chętnie zjadane przez zwierzęta leśne, zwłaszcza przez żyjące w parku wiewiórki.
Pozostałość pomnika Germania.
Sosna wejmutka.
Wenus (Afrodyta).

Bibliografia:

Balluseck A., „Beschreibung von Carlsruhe in Oberschlesien nebst Umgegend”, Pokój 1891.

Benjamin J. C., „Geschichte und Beschreibung von Carlsruhe in Oberschlesien: von seinem ersten Entstehen im Jahr 1748 bis auf das erste fünfzigjährige Jubeljahr 1798 nebst einigen genealogischen Nachrichten des Durchlauchtigsten Herzoglichen Hauses Würtemberg”, Nürnberg 1799.

Der Breslauische Erzähler, 1802.

Heimat-Kalender des Kreises Oppeln, 1926.

Heimatkalender für den Kreis Oppeln 1928.

Pawlicki A., Stawarska M., Zając B., „Po atrakcjach przyrodniczo- krajobrazowych i kulturowych parku w pokoju”.

http://www.parki.org.pl/parki-miejskie/zabytkowy-park-w-pokoju (dostęp 15.10.2014).

http://gminapokoj.pl/552/699/parki.html (dostęp 15.10.2014).

http://www.ciekawe-miejsca.net/przewodnik/polska/park_w_pokoju (dostęp 15.10.2014).

http://www.gminapokoj.pl/545/piesza-sciezka-edukacyjna-poznajemy-park-w-winnej-gorze.html (dostęp 15.10.2014).

http://spk.zopk.pl/index.php?Itemid=58&id=95&option= (dostęp 17.11.2014).

http://www.carlsruhe.cba.pl/ (dostęp 05.11.2014).

http://www.odnowawsi.eu/serwis/index.php?id=146&idd=71 (dostęp 15.10.2014).

http://wirtualnypokoj.pl/zabytkowy-park-w-pokoju-park-angielski-w-winnej-gorze#more-530 (dostęp 05.11.2014).