W Chróścicach, a dokładniej w Kątach (gmina Dobrzeń Wielki) na 168,3 km rzeki Odra znajduje się stopień wodny. Odra od zarania dziejów pełniła ważną funkcję jako szlak komunikacyjny oraz handlowy. Niestety nieregulowana rzeka często wylewała, powodując znaczne szkody. W roku 1888 Reichstag wydał ustawę, która zakładała m.in. skanalizowanie rzeki Odry od Koźla do ujścia Nysy.
W styczniu 1891 roku powołano specjalną administrację budowlaną do zarządzania kanalizacją górnej Odry. Siedzina jej mieściła się w Opolu i podlegała bezpośrednio Zarządowi Regulacji Rzeki Odry. Odrę podzielono na trzy odcinki. Pierwszym odcinkiem Koźle – Kąty Opolskie zarządzał inspektor wodno-budowlany Muttray. Drugim odcinkiem Groszowice – Opole mistrz budowlany Koloff. Trzecim odcinkiem Wróblin – ujście Nysy zarządzał inspektor wodno-budowlany Dorp. Za całość odpowiadał radca budowlany Mohr.
Odcinek między Koźlem a ujściem Nysy spiętrzono 12 stopniami wodnymi w Januszkowicach, Krępnej, Krapkowicach, Rogowie Opolskim, Kątach Opolskich, Groszowicach, Opolu, Wróblinie, Dobrzeniu Wielkim, Chróścicach, Zawadzie oraz przy ujściu Nysy.
21 stycznia 1945 roku żołnierze niemieccy tuż przed wkroczeniem wojsk sowieckich, zaminowali i wysadzili lewy filar na jazie. Filaru tego nigdy już nie odbudowano. Na przełomie lat 1974-1975 duża śluza została zelektryfikowana.
Niestety nigdzie nie ma zdjęć z budowy śluzy w Kątach. Znana za to jest fotografia przedstawiająca budowę śluzy w Dobrzeniu Wielkim z 1893 roku. Fot. pochodzi ze strony: www.polska-org.pl
Śluza Kąty w 1931 roku. Fot. pochodzi ze strony: www.polska-org.pl
Fr. mapy z 1936 roku z zaznaczoną śluzą Oderhof (śluza Kąty) i stopniem rzecznym Odry na 168 km wraz z miejscowościami Kąty i Narok.
Szkice śluz na Odrze z 1848 roku, Archiwum Państwowe w Opolu, sygn. 45.22.3153
Przykładowy plan i przekrój poprzeczny stopnia wodnego 1925. Fot. pochodzi ze strony: www.polska-org.pl
Plan z 1925 roku żeglownego odcinka Odry od Raciborza do Świnoujścia, zawierający ciekawe informacje: największe dopływy, największe miejscowości, kilometraż zgodny z nurtem (w dół rzeki), śluzy (Schleuse) z podaniem ich ilości w poszczególnych miastach, jazy (Wehr), porty (Hafen) z informacją o wielkości przeładunku w różnych latach, mosty kolejowe. Fot. pochodzi ze strony: www.polska-org.pl
Ciekawa ilustracja z lat 1935-1937 przedstawiająca Odrę i miejscowości nad nią położone. Fot. www.fotopolska.eu
Powódź w dolinie Odry w 1903 (1 zielony kolor) rok i 1854 (2 żółty kolor). Źródło Karte der Ueberschwemmungsgebiets der Oder in Jahre 1903 (Archiwum Państwowe w Opolu).
Jaz kozłowo–iglicowy
Do 2015 roku funkcjonował w Chróścicach jaz kozłowo-iglicowy (obsługiwanych siłą mięśni). Jaz ten został wybudowany w latach 1891-1895. Był to trzy przęsłowy jaz iglicowy. Dziś takich się już nie buduje. Jest to unikalny zabytek techniki. Wybudowano też małą śluzę o długości 55,1 m. W 1911 wybudowana została duża śluza (tzw. pociągowa) o długości 187,06 m.
Otóż na dnie rzeki montuje się stojaki tzw. kozły, na które kładzie się kładkę. O kładkę opiera się drewniane bele tzw. iglice. Iglice są włożone ciasno jedna przy drugiej, dzięki czemu hamują przepływ wody, spiętrzając ją. Wyciągając pojedynczo iglice, reguluje się w ten sposób poziom wody. Ciekawostką jest, że to wszystko odbywa się ręcznie! Kiedy stan wody w rzece podnosił się, iglice wyciągano, a kładki rozbierano. Wówczas nie było już możliwości przejścia na drugą stronę rzeki. Było to dosyć uciążliwe, bo wiele pól rolnicy mieli właśnie po drugiej stronie rzeki. Dlaczego? Bo niegdyś rzeka miała swój bieg nieco inaczej. Często też skracano sobie drogę właśnie przez jaz (pieszo czy rowerem). Zimą jaz był rozbierany.
Ja po raz pierwszy z tym jazem zetknęłam się około 2006-2008 roku. Byłam na wycieczce rowerowej z zaprzyjaźnioną grupą rowerzystów. I właśnie mieliśmy przejść przez jaz. Zapamiętałam to wydarzenie jako dość ekstremalne. Kładka trzeszczała i chwiała się, dostarczając dodatkowych atrakcji. A woda była tak wysoko, że miało się wrażenie, że za chwilę przeleci przez tę kładkę. Na szczęście dobrzy koledzy pomogli z rowerem. Za drugim razem wyglądała jakby bardziej przyjaźnie i zrobiłam wówczas nawet zdjęcia. No i woda była już nieco niżej…
Jaz kozłowo–iglicowy w Chróścicach w 2014 roku.
Jaz kozłowo–iglicowy w Chróścicach w 2014 roku.
Jaz kozłowo–iglicowy w Chróścicach w 2014 roku.
Jaz kozłowo–iglicowy w Chróścicach w 2014 roku.
Jaz kozłowo–iglicowy w Chróścicach w 2014 roku.
Jaz kozłowo–iglicowy w Chróścicach w 2014 roku.
Stary jaz kozłowo–iglicowy w Chróścicach jeszcze przed budową nowego. Fot. pochodzi ze strony: www.fotosik.pl
Śluza i jaz w Chróścicach w 2011 roku.
Budowa nowego jazu klapowego w Chróścicach w 2014 roku.
Budowa nowego jazu klapowego w Chróścicach w 2014 roku.
Jaz klapowy
19 listopada 2015 roku oddano do użytku nowy 3 przęsłowego jaz klapowy wraz ze zmodernizowaną dużą i małą śluzą. Jaz ten budowano od września 2011 roku i zakończono w listopadzie 2015 roku. Inwestycja ta ma na celu znaczną poprawę warunków żeglugowych na Odrze.
Nowy jaz został wybudowany 50 metrów wyżej od starego iglicowego. Składa się z trzech przęseł, a każde z nich jest długości 32 metrów. Nowa konstrukcja ma być mniej zawodna i wyposażona jest w automatycznie sterowane zamknięcia klapowe oraz w nowoczesną sterownią jazową i nadbudówkami maszynowni.
Nowy jaz klapowy w Chróścicach w 2019 roku.
Nowy jaz klapowy w Chróścicach w 2019 roku.
Nowy jaz klapowy w Chróścicach w 2019 roku.
Nowy jaz klapowy w Chróścicach w 2019 roku.
Nowy jaz klapowy w Chróścicach w 2019 roku, podjazd dla wózków.
Nowy jaz klapowy w Chróścicach w 2019 roku, podjazd dla wózków.
Chróścice-Kąty widok z nowego jazu na śluzę i Odrę w 2019 roku
Chróścice-Kąty widok z nowego jazu na śluzę i Odrę w 2019 roku
Chróścice-Kąty widok z nowego jazu na śluzę i Odrę w 2019 roku
Wyremontowano także dużą i małą śluzę, w tym podwyższono i przebudowano głowy, zmodernizowano ściany komorowe wraz z peronami, zmodernizowano awanporty i dalby cumownicze. Wykonano regulację lewego brzegu powyżej i poniżej jazu wraz z budową nabrzeża przeładunkowego. W ramach projektu powstały też dwie przystanie kajakowe oraz dla ryb wybudowano przepławkę. Na samym jazie znalazła się stalowa kładka rowerowo-piesza wraz z podjazdem dla niepełnosprawnych lub osób z wózkiem dziecięcym. Kładka ta ułatwia przemieszczanie się mieszkańców, zwłaszcza miejscowości Chróścic i Naroka, znajdujących się po obu stronach rzeki. W wyniku prac modernizacyjnych śluza wraz z jazem została przystosowana do III klasy drogi wodnej. Jest to największa jak dotąd w Polsce inwestycja budowy nowego jazu. Zwłaszcza, że ten stary znajduje się zaledwie kilkadziesiąt metrów dalej, co dość mocno utrudniało prace.
Prace zostały zrealizowane w ramach współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej programu „Poprawa stanu śródlądowych dróg wodnych”. Budowa nowego jazu kosztowała 80 mln zł., z czego 52 mln zł. pochodziło ze środków unijnych.