Park w Pokoju cz. 2 – angielski mały

niedz.

lis

Park w Pokoju cz. 2 – angielski mały

Tuż za ogrodem francuskim powstał w latach 1780-1790 park angielski mały. Park ten wyróżniał się romantycznymi elementami architektury, które celowo nawiązywały do przeszłości. Wśród nich znajdowały się sztuczne ruiny, obeliski oraz świątynie wzorowane na gotyckich lub antycznych budowlach. Projektanci wykorzystywali naturalne ukształtowanie terenu, aby stworzyć wyjątkowe miejsce.

Autorka posta przy Śpiącym Lwie, fot. 2012 r.

W obrębie tego parku zasadzono grupy drzew oraz wytyczono małe polanki. Na tych przestrzeniach wzniesiono różnorodne elementy małej architektury parkowej, takie jak: Świątynia księcia Eugena Erdmanna, pomnik Śpiącego lwa czy też drewniane altany. W tej części parku znajduje się również pomnik przyrody – najstarsza w Polsce sosna wejmutka.

Fragment mapy z zaznaczonym ogrodem francuskim oraz małym parkiem angielskim, źr. Program rewaloryzacji założenia parkowego w Pokoju, 2015.

Z dawnego parku angielskiego (małego) przetrwały do dzisiaj tylko dwa obiekty: pomnik Śpiącego lwa oraz cokół pomnika Germanii.

Pomnik Śpiącego lwa

Żeliwny odlew lwa pochodzi z lat 1858-1859. Został zaprojektowany przez znanego rzeźbiarza, Theodora Kalide z Gliwic. Podczas studiów w Berlinie Theodor Kalide pracował u Christiana Daniela Raucha w pracowni odlewnictwa brązu jako cyzelator. Tu wykonał dwa modele gipsowe „Lwa czuwającego” i „Lwa śpiącego”. Identyczny monument śpiącego lwa znajduje się w Berlinie na cmentarzu inwalidów Invalidenfriedhof jako nagrobek pruskiego generała Gerharda von Scharnhorsta. Został on odsłonięty 2 maja 1834 r. Według źródeł, jego autorem był Carl Friedrich Schinkel, którego projekt z 1824 r. wcielił w życie rzeźbiarz Christian Daniel Rauch. W tym czasie Teodor Kalide był uczniem Chrystiana Daniela Roucha.

Pomnik posiadał napisy na podstawie: z przodu – „Bohaterowi spod Kulm”. Z tyłu były wypisane nazwy pól bitewnych, w których wziął udział książę. Po bokach: „Pogrążeni w żalu bliscy” oraz z drugiej strony: „Książę Eugen von Würtemberg, cesarski rosyjski generał piechoty, ur. 8 stycznia 1788, zm. 16 września 1857”.

Pomnik przeszedł rewitalizację na początku 2021 r. Niestety napisów nie odtworzono.

Śpiący Lew – pomnik księcia Eugena Erdmanna von Württemberga, l. 1910-1918, źr. fotopolska.eu.

Śpiący Lew – pomnik księcia Eugena Erdmanna von Württemberga, 1938 r., źr. fotopolska.eu.

Pomnik Śpiącego Lwa, fot. 2014 r.

Pomnik Śpiącego Lwa po renowacji, fot. 2021 r.

Autorka bloga przy pomniku Śpiącego Lwa, fot. 2024 r.

Śpiący lew to symbol pokoju, który zapanował w Europie po zwycięstwie nad Napoleonem oraz symbol pamięci po poległych. Pomnik „Śpiącego lwa” został ustawiony na postumencie 29 sierpnia 1863 r. na cześć księcia Eugena von Würtemberg (Eugena II) w dowód uznania jego zasług. Jako generał rosyjskiej konnicy Eugen brał udział w działaniach wojennych. Sławę przyniosło mu zwycięstwo nad oddziałami napoleońskiego generała Dominique Vandamme’a w bitwie pod Kulm (Chlumec w Czechach), która miała miejsce 30 sierpnia 1813 r. Po przejęciu w 1822 r. władzy nad majątkiem w Pokoju, Eugen dał się poznać jako mecenas artystów, meloman i utalentowany kompozytor. Jego dziełem była przebudowa miasteczka Carlsruhe, w którym na nowo otworzył teatr oraz nadał mu status uzdrowiska. Pomnik powstał na zlecenie jego syna, Eugena Erdmanna von Würtemberg.

Jedna z kilku tabliczek z kodem QR, dzięki której (po zeskanowaniu smartfonem kodu) można dowiedzieć się czegoś więcej o danym obiekcie, fot. 2024 r.

Kolejny pomnik „Śpiącego lwa” znajduje się przed bramą północną warszawskiego ogrodu zoologicznego. Jest odlany z brązu. Sygnatura na podstawie informuje, iż odlew wykonano w 1873 r. w Berlinie w warsztacie znanego artysty Hermana von Gladenbecka. Nie wiadomo, skąd wziął się ten posąg w Warszawie. Najprawdopodobniej trafił tam po II wojnie św. z Bytomia. Obecnie mieszkańcy Bytomia domagają się jego zwrotu. Posąg „Lwa czuwającego” autorstwa Theodora Kalide zachował się też przed muzeum Villa Caro w Gliwicach. O gliwickim lwie więcej można tu przeczytać: http://www.gliwiczanie.pl/Reportaz/Lew_spiacy/lew_spiacy.htm.

Pomnik Germanii

Obecnie po rzeźbie został jedynie cokół. Statua umieszczona była na wysokiej marmurowej kolumnie na pamiątkę zwycięstwa w wojnie prusko-francuskiej w 1871 r. W parku stanęła w 1874 r. Rzeźba ta przedstawiała boginię z koroną na głowie, która w prawej wyciągniętej ku górze dłoni trzymała wieniec laurowy, zaś w lewej dzidę. Ciekawostką jest fakt, iż bogini ta przykryta była peleryną, pod którą widoczne były spodnie, co u ówczesnych kobiet było rzadkością.

Pomnik Germanii, 1907 r., źr. fotopolska.eu.

Pomnik Germanii już na mniejszym cokole, a na kolumnie zamieszczono orła, 1910-1914, źr. fotopolska.eu.

Fragment pocztówki z kolumną z orłem, 1905 r., źr. fotopolska.eu.

W 1908 r. statua została zdjęta z kolumny i postawiona na mniejszym, 1,5 metrowym cokole w części francuskiej parku, natomiast na jej miejscu zamontowano orła pruskiego. Po wojnie rzeźby Germanii i orła zaginęły.

Cokół pomnika Germanii, 2021 r.

Park z XIX wieku

To najmłodsza część parku, przylegająca do ogrodu francuskiego. Obejmuje swym zasięgiem również dawny mały park angielski. Na terenie parku stoją rzeźby, w tym również te przeniesione z parku angielskiego: Muza, Diana, Minerwa, Wenus, Apollo, Obelisk neogotycki, Świątynia Eugena.

Posąg Muzy (Bogini Pokoju)

Jest to posąg Muzy Koronującej króla Fryderyka Wilhelma II. Został wykonany z piaskowca w 1791 r. przez berlińskiego rzeźbiarza Johanna Daniela Meltzera. Pierwotnie na postumencie stało jeszcze popiersie Fryderyka Wilhelma II z białego marmuru, a stojąca obok Bogini Pokoju wznosiła wieniec laurowy nad głową króla. Na postumencie znajduje się, dziś już mocno starty napis: „Verfertiget von Meltzer zu Berlin 1791”. Niestety do dziś zachowała się tylko postać muzy bez głowy. Ciekawostką jest, iż gipsowy model tego pomnika był wystawiony w Berlinie w 1795 r. pod tytułem: „Pokój wieńczy głowę Fryderyka Wilhelma II”.

Posąg początkowo stał na Wyspie Królewskiej zwanej też Wyspą Wilhelma, w miejscu, gdzie dziś znajduje się Świątynia Matyldy.

Pomnik króla Fryderyka Wilhelma II z wieńcem laurowym trzymanym nad jego głową przez Boginię Pokoju, 1928 r., źr. fotopolska.eu.

Posąg Bogini Pokoju bez Fryderyka, fot. 2012 r.

Posąg Bogini Pokoju bez Fryderyka, fot. 2024 r.

Posąg Minerwy (gr. Atena)

Jest to posąg rzymskiej bogini Minerwy, która odziana jest w strój antyczny, prawą rękę opiera o tarczę z głową Meduzy. Meduza zamiast włosów ma wijące się węże. Wzrok Meduzy zamieniał żywych ludzi w kamień. Rzeźba jest bez głowy.

Pomnik pochodzi z 1780 r. Pierwotnie stał w parku angielskim na placu Minerwy. Obecnie w tym miejscu znajduje się posąg Fryderyka Wielkiego.

W narożnikach alejek, z jednej strony znajdowały się gipsowe popiersia sześciu Rzymian, a z drugiej sześciu Greków. Stały one na wysokich postumentach w pierwszym kręgu utworzonym z piramidalnych topoli, które otaczały posąg Minerwy. Przy samej Minerwie znajdowały się wyrzeźbione w drewnie postacie Diany z nimfami oraz Herkulesa.

Posąg Minerwy, fot. 2014 r.

Posąg Minerwy został odrestaurowany w 2021 r. Dorobiono figurze także głowę.

Posąg Minerwy, fot. 2024 r.

Obelisk (Wieżyczka)

Jest to pomnik poświęcony księciu Eugenowi Erdmannowi, zwanemu „Dobrym”, który panował w Pokoju w latach 1857-1875. Pomnik został wzniesiony 5 lat po jego śmierci, ok. 1880 r. Został wykonany w formie strzelistej wieżyczki neoklasystycznej. Przetrwał do dnia dzisiejszego bez uszczerbku prawdopodobnie dlatego, iż uważano go za kapliczkę chrześcijańską.

Koloryzowane zdjęcie obelisku, źr. arch. G. Olszewski.

Obelisk, fot. 2012 r.

Obelisk, fot. 2024 r.

Obok wieżyczki znajduje się urocza kapliczka na drzewie.

Kapliczka na drzewie, fot. 2012 r.

Kapliczka na drzewie, fot. 2021 r.

Kapliczka na drzewie, fot. 2024 r.

Górka Blitzberg (Wzgórze Błyskawicy)

Jest to niewielka górka widokowa, usypana z kamieni. Dziś trudno mówić o widokach, gdyż zasłaniają je wyrosłe drzewa. To na tej górce niegdyś wznosiła się mała drewniana altanka ośmioboczna, której dach kryty był słomą.

Blitzberg w 2012 r.

W latach 2018-2023 park został zrewitalizowany. Wtedy postanowiono też zrekonstruować altanę.

Niestety w 2020 r. przez park przetoczyła się silna burza i przewróciła drewnianą altanę, niszcząc ją. Zdaje się, że nie na darmo owa góra zwie się Blitzberg, które można przetłumaczyć jako Wzgórze Błyskawic. Jak widać w dalszym ciągu przyciąga burze i pioruny.

Altana przewrócona przez burzę, fot. 2021 r.

Podczas rewitalizacji parku przy obiektach powstały betonowe klocki, na których zamontowano nazwy poszczególnych atrakcji. Pomysł dobry, bo w końcu wiadomo co dany obiekt przedstawia. Natomiast mnie osobiście brakuje orygialnych nazw niemieckich. Tereny te jak wiadomo był niemieckie i niektóre nazwy przyjęły się oryginalne jak np. Blitzberg (Wzgórze/Góra Błyskawicy).

Betonowy kloc z nazwą obiektu, fot. 2024 r.

Drewniana altana na Wzgórzu Błyskawic, fot. 2024 r.

Posąg Diany (gr. Artemida)

Rzeźba przedstawia boginię bez głowy, odzianą w suknię odsłaniającą piersi, z kołczanem na plecach, trzymającą prawą stopę na głowie psa. W mitologii rzymskiej bogini łowów, przyrody (świata roślinnego i zwierzęcego, gór, lasów, gajów, źródeł leczniczych) i płodności. Pomnik pochodzi z 1790 r.

Posąg Diany, fot. 2012 r.

Posąg Diany, fot. 2024 r.

Posąg Wenus (grecka Afrodyta)

Jest to rzymska bogini miłości. U jej stóp znajdują się dwa całujące się gołąbki. Wenus była boginią ogrodów, wiosny i kwiatów. Jej atrybutami były gołąb, wróbel, mirt, róża i jabłko granatu. Posąg powstał w 1780 r. Niestety ta rzeźba również ma utrąconą głowę. Pierwotnie stała na Wyspie Wenus.

Posąg Wenus, fot. 2012 r.

Fundamenty Świątyni Eugena (Glorietta lub Pawilon Eugena)

Do dziś zachowały się tylko fundamenty okrągłej świątyni, z pozostałościami baz po kolumnach. Była to świątynia wsparta na sześciu kolumnach przykryta okrągłym dachem. Na środku znajdował się granitowy postument z popiersiem księcia Wilhelma Eugena, który był właścicielem Pokoju w latach 1875-1877. Świątynia ta jest często mylona z innym pomnikiem Eugena, z tzw. Gwiazdą Edermanna, o której będzie w drugiej części. Dla odróżnienia ta świątynia posiada 6 kolumn, a tamta ma ich 8.

Pomnik księcia Wilhelma Eugena, 1913 r., źr. polska-org.

Pomnik księcia Wilhelma Eugena, 1935-1939, źr. polska-org.

Zdjęcie oraz plan Świątyni Eugena, źr. arch. G. Olszewski.

Fundamenty Świątyni Eugena, fot. 2014 r.

W latach 2019-2023 doszło do rewitalizacji parku i zrekonstruowano Pawilon Eugena wraz z jego popiersiem.

Świątynia Eugena po rekonstrukcji, fot. 2024 r.

Posąg Eugena w Świątyni Eugena po rekonstrukcji, fot. 2024 r.

Posąg Apolla

W mitologii greckiej syn Zeusa i Leto. Był bliźniaczym bratem Artemidy (rzymskiej Diany). Uważany za boga piękna, światła, życia, muzyki, wróżb, prawa, porządku, patrona sztuki i poezji, przewodnika muz. Tutaj posąg przedstawia młodego Apollo opartego na lirze. Rzeźba również nie posiada głowy.

Posąg początkowo stał na Wyspie Apollo (ob. Wyspa Matyldy). Znajdowała się tam Świątynia Apolla (Apollo-Tempel) – obiekt zbudowany z ośmiu kolumn nakrytych dachem kopulastym. Trzony, kapitele i gzymsy były pomalowane na biało-złoto, a dach na niebiesko. Na jego szczycie znajdowała się złocona waza.

Na środku świątyni na postumencie stał gipsowy odlew posągu Apolla, a jego oryginał znajdował się w Muzeum Watykańskim. Wewnątrz sufit zawierał malunek czterech unoszących się skrzydlatych postaci (genii) trzymających wieniec z kwiatów.

Posąg Apolla, fot. 2014 r.

Posąg Apolla, fot. 2024 r.

Pomniki przyrody

Sosna wejmutka od 2001 r. jest pomnikiem przyrody. Podobno jest najstarszą w Polsce, liczy ponad 220 lat i jest najbardziej okazała – jej obwód to 520 cm. Ma ok. 20 metrów wysokości (inne źródła podają 35 m). Gatunek ten wyróżnia się długimi, ciemnobrązowymi szyszkami z dość dużymi łuskami. Pochodzący z północno-wschodnich obszarów Ameryki Północnej, w swoim naturalnym środowisku może dorastać do 40 metrów wysokości, natomiast w naszym klimacie jego wysokość ogranicza się do 25 metrów.

Drzewo to zawdzięcza swoją nazwę lordowi Weymouthowi, który rozsławił je wkrótce po wprowadzeniu gatunku sosny do Anglii w 1705 r., sadząc ją w obrębie swojej własności Longleat House w Wildshire.

W pobliżu niewielkiego ronda parkowego rosną jeszcze trzy inne drzewa uznane za pomniki przyrody. Są to dwa dęby szypułkowe oraz jesion.

Pozostałe ciekawe drzewa znajdujące się w parku:

Kasztanowiec jadalny – tablica, fot. marzec 2024 r.

Kasztanowiec jadalny, fot. marzec 2024 r.

Tulipanowiec amerykański – tablica, fot. marzec 2024 r.

Tulipanowiec amerykański, fot. marzec 2024 r.

Choinka kanadyjska – tablica, fot. marzec 2024 r.

Choinka kanadyjska, fot. marzec 2024 r.

Ciekawe drzewo wyglądające jak trójząb, fot. 2024 r.

Na przykładzie zabarwienia drzewa na czerwono widać, że ziemie te są obfite w złoża rudy darniowej, fot. 2024 r.

Wyryta data na drzewie – 13 lipca 1940 r. oraz mało już czytelne inicjały.

Żółciak siarkowy na drzewie parkowym, fot. 2012 r.

Muchomorek w parku, fot. 2012 r.

Niecierpek pospolity i jego „strzelające” owoce, fot. 2012 r.

Jedyna zachowana fotografia ukazująca parkowe drzewo. Tam po drzewem na ławeczce siedzą dwie panie. Źr. www.fotopolska.eu.

Altanka z poidełkiem

Niedaleko Salonu Wodnego powstała trzecia Altana. Jest to obiekt drewniany, na rzucie ośmiokąta. Konstrukcja lekka, wsparta na słupach. Dach pokryty gontem. Wewnątrz altanki umieszczono poidełko dla ptaków.

Altanka z poidłem dla ptaków, fot. 2021 r.

Altanka z poidłem dla ptaków, fot. 2024 r.

Górka Schlegela

Końcem kompozycji tej części jest niewielkie wzniesienie zwane Górką Schlegela. Zostało ono zbudowane na pamiątkę opiekuna i wychowawcy księcia Eugena Erdmanna – pastora Johanna Adolfa Schlegela.

Johann Adolf Schlegel (1721-1793) – wybitny uczony i teolog. Był mocno związany ze swoimi dwoma braćmi: Johannem Eliasem i Johannem Heinrichem. Po ukończeniu studiów w Lipsku, pracował jako sekretarz duńskiej kancelarii w Kopenhadze. Tam później został profesorem historii i geografii na uniwersytecie, bibliotekarzem oraz królewskim duńskim historykiem. W 1775 r. był radcą konsystorza oraz superintendentem Hanoweru. Sześć lat później awansował na stanowisko superintendenta generalnego dla hrabstwa Hoya, a w 1787 r. podobną funkcję objął dla księstwa Calenberg. W tym samym roku, podczas uroczystości jubileuszowej w Getyndze, został uhonorowany doktoratem z teologii. Johann Adolf osiągnął uznanie przede wszystkim dzięki tłumaczeniu i skomentowaniu dzieła „Le beaux arts réduits à un même princip” Charles’a Batteux. Do tłumaczenia dołączył własne rozprawy dotyczące estetyki literatury, w których częściowo wyrażał odmienne poglądy. Był cenionym kaznodzieją i autorem religijnym, który przyczynił się do rozwoju duchowej literatury niemieckiej. Zmarł na gorączkę żółciową 16 września 1793 r. Miał 8 synów (z czego 4 zmarło w wieku dziecięcym) oraz 2 córki.

Wiadomo też, że Carl Christian Erdmann w latach 1736-1746 mieszkał w Kopenhadze, gdzie uczestniczył w życiu dworu królewskiego Christiana VI. W tym samym okresie w Kopenhadze przebywali również bracia Schlegel, co pozwala przypuszczać o możliwych bliskich stosunkach między nimi a Carlem Christianem. Wartość, jaką książę Carl Christian przywiązywał do swojej relacji z pastorem, znalazła wyraz w nazwaniu jednego z placów w parku jego nazwiskiem, co świadczy o głębokim szacunku i przyjaźni łączącej te postacie.

Johann Adolf Schlegel, źr. Wikipedia.

W 1869 r. wzniesiono na wzgórzu altanę, która była punktem widokowym okolicy. Dziś trudno o widok z górki, ponieważ okolicę porastają sporej wielkości drzewa, ale po rewitalizacji parku zwiększyła się wolna przestrzeń wokół wzgórza.

Altana 1905-1915, źr. www.polska-org.

Krater

W 2012 r. zrobiłam zdjęcie niewielkiego wzniesienia i podpisałam je jako „usypisko krater”. Kompletnie nie pamiętam, skąd wzięłam tę nazwę. Być może z jakieś mapy. Wydaje mi się, że to miejsce znajdowało się koło górki Schlegela, a w każdym razie gdzieś w pobliżu. Zdjęcie było robione aparatem fotograficznym, który nie posiadał GPS. Skąd nazwa „krater” – tego nie wiem. Może to miejsce dawniej miało przypominać wulkan?

Obecnie, już po rewitalizacji parku, będzie trudno znaleźć to miejsce, ale zdjęcie zostawiam na pamiątkę, że coś takiego było jeszcze niedawno w tym zabytkowym parku.

Ścieżka dydaktyczna parku francuskiego i Parku Krajobrazowego z XIX wieku

Ścieżka edukacyjna została zaprojektowana wykorzystując istniejące elementy architektury parkowej, wyróżniające się formy przyrodnicze oraz malownicze alejki, które zachęcają do spacerowania i odkrywania ciekawych obiektów.

Legenda do mapy:

Wejście do parku od ul. Wolności.
Oczka wodne – pozostałości po ogrodzie francuskim.
Findlingsblock – granitowy głaz narzutowy.
Dąb szypułkowy – jego obwód wynosi ok. 435 cm. Dąb ten ma szeroką, rozłożystą koronę. Liście są długie, sercowato wcięte u nasady, a ogonek przy końcu krótki. Żołędzie o długości 2-3 cm dojrzewają na długiej szypułce we wrześniu i październiku.
Ruina popiersia księcia Wilhelma.
Dąb błotny – drzewo to pochodzi z Ameryki Północnej. Do Europy sprowadzono go w 1770 roku. Ma jajowatą koronę, której dolne obumarłe gałęzie zwisają ku ziemi i nie odpadają. Jest to cecha charakterystyczna dla dębu błotnego.
Aleja grabowa – ojczyzną grabu pospolitego jest Europa. Grab ma ciężkie i twarde drewno nadające się do wyrobu narzędzi.
Salon Herbaciarnia tzw. Ruina.
Pomnik Muzy Koronującej króla Fryderyka Wielkiego.
Żeliwny pomnik Śpiący lew.
Minerwa (Atena).
Zrośnięte drzewa – buk pospolity, lipa szerokolistna oraz grab pospolity.
Pomnik wdzięczności.
Diana (Artemida).
Świątynia Wilhelma Eugena.
Apollo.
Buk czerwony – ma on w obwodzie 340 cm. Jego orzeszki zwane bukwią lub buczyną są chętnie zjadane przez zwierzęta leśne, zwłaszcza przez żyjące w parku wiewiórki.
Pozostałość pomnika Germania.
Sosna wejmutka.
Wenus (Afrodyta).

Bibliografia:

Balluseck A., „Beschreibung von Carlsruhe in Oberschlesien nebst Umgegend”, Pokój 1891.

Benjamin J. C., „Geschichte und Beschreibung von Carlsruhe in Oberschlesien: von seinem ersten Entstehen im Jahr 1748 bis auf das erste fünfzigjährige Jubeljahr 1798 nebst einigen genealogischen Nachrichten des Durchlauchtigsten Herzoglichen Hauses Würtemberg”, Nürnberg 1799.

Der Breslauische Erzähler, 1802.

Heimat-Kalender des Kreises Oppeln, 1926.

Heimatkalender für den Kreis Oppeln 1928.

Pawlicki A., Stawarska M., Zając B., „Po atrakcjach przyrodniczo- krajobrazowych i kulturowych parku w pokoju”.

http://www.parki.org.pl/parki-miejskie/zabytkowy-park-w-pokoju (dostęp 15.10.2014).

http://gminapokoj.pl/552/699/parki.html (dostęp 15.10.2014).

http://www.ciekawe-miejsca.net/przewodnik/polska/park_w_pokoju (dostęp 15.10.2014).

http://www.gminapokoj.pl/545/piesza-sciezka-edukacyjna-poznajemy-park-w-winnej-gorze.html (dostęp 15.10.2014).

http://spk.zopk.pl/index.php?Itemid=58&id=95&option= (dostęp 17.11.2014).

http://www.carlsruhe.cba.pl/ (dostęp 05.11.2014).

http://www.odnowawsi.eu/serwis/index.php?id=146&idd=71 (dostęp 15.10.2014).

http://wirtualnypokoj.pl/zabytkowy-park-w-pokoju-park-angielski-w-winnej-gorze#more-530 (dostęp 05.11.2014).